چگونه تلمیح را تشخیص دهیم

استعاره در لغت به معنی عاریت گرفتن و عاریت خواستن است امّا در اصطلاح استعاره نوعی تشبیه است که درآن یکی از طرفین تشبیه ( مشبه یا مشبه به ) را ذکر و طرف دیگر را اراده کرده باشند .

نکته : اصل استعاره بر تشبیه استوار است و به دلیل اینکه در استعاره فقط یک رکن از تشبیه ذکر می شـود و خواننده را به تلاش ذهنی بیشتری وا می دارد ، لذا استعاره از تشبیه رساتر ، زیباتر و خیال انگیز تر است .

انواع استعاره : با توجه به اینکه در استعاره یکی از طرفین تشبیه ذکر می شود ، آن را بر دو نوع تقسیم کرده اند .  1- استعاره ی مصرحه               2- استعاره ی مکنیه

استعاره ی مصرحه ( آشکار ) : آن است که « مشبه به » ذکر و « مشبه » حذف گردد . ( در واقع مشبه به جانشین مشبه می شود . )

مثال 1 :       ای آفتاب خوبان می جوشد اندرونم              یک ساعتم بگنجان در سایه ی عنایت

توضیح : « آفتاب خوبان » استعاره برای معشوق است . ( آفتاب خوبان « مشبه به » که ذکر شده و معشوق « مشبه » حذف شده است . )

مثال 2 :    صدف وار گوهر شناسان را              دهان جز به لؤلؤ نکردند باز

توضیح : « لؤلؤ » استعاره از سخنان با ارزش است . ( لؤلؤ « مشبه به » ذکر شده و سخنان با ارزش     « مشبه » که حذف شده است . )

استعاره مکنیه : آن است که « مشبه » به همراه یکی از لوازم و ویژگی « مشبه به » ذکر گردد و خود « مشبه به » حذف شود .

نکته 1 : گاهی لوازم یا ویژگی « مشبه به » در جمله به « مشبه » نسبت داده می شود .

مثال : مرگ چنگال خود را به خون فلانی رنگین کرد . 

توضیح : « مرگ » را به « گرگی » تشبیه کرده است که چنگال داشته باشد اما خود « گرگ » را نیاورد و « چنگال » که یکی از لوازم و ویژگی گرگ است به آن ( مرگ ) نسبت داده است .

نکته2 : گاهی لوازم یا ویژگی « مشبه به » در جمله به « مشبه » اضافه مـی شود که در ایـن صـورت « اضافه ی استعاری » است .

مثال 1 : سر نشتر عشق بر رگ روح زدند                   یک قطره از آن چکید و نامش دل شد 

توضیح : « روح » را به بدنی تشبیه کرده که « رگ » داشته باشد و « رگ » را که یکی از ویژگی های « مشبه به »است به « روح » اضافه کرده است .

مثال 2 :  مردی صفای صحبت آیینه دیده             از روزن شب شوکت دیرینه دیده

                                                                      اضافه استعاری

توضیح : « شب » را به اطاقی تشبیه کرده که « روزن یا پنجره » داشته باشد و « روزن » را که یکی از ویژگیهای « مشبه به » بود به « شب » اضافه کرده است .

نکته : جمله ای که در آن آرایه استعاره به کار رفته ادبی تر است ، نسبت به جمله ای که دارای آرایه تشبیه است .

نکته : در اضافه ی استعاری « مضاف » در معنی حقیقی خود بکار نمی رود و ما « مضاف الیه » را به چیزی تشبیه می کنیم که دارای جزء یا اندامی است ولی چنین جزء و اندام که « مضاف » است برای « مضاف الیه » یک واقعیت نیست بلکه یک تصور و فرض است .

مثال :               دست روزگار  ــــــــــ  دست برای روزگار یک تصور و فرض است .

                     روزن شب  ـــــــــــــ روزن یا پنجره ای برای شب یک تصور است و وافعیت ندارد .

نکته ی مهم : در استعاره مکنیه چنانچه مشبه به ، انسان باشد ، به آن « تشخیص » گویند .

تشخیص ( آدم نمایی ، انسان انگاری ، شخصیت بخشی )

نسبت دادن حالات و رفتار آدامی به دیگر پدیده های خلقت است . ( دادن شخصیت انسانی به موجوداتی غیر از انسان )

مثال1 :   برگ های سبز درخت در وزش نسیم به رقص در می آیند .

توضیح : رقصیدن یکی از حالات و رفتار انسانی است که در این جا به برگهای درخت نسبت داده شده است .

مثال2 : سحر در شاخسار بوستانی                چه خوش می گفت مرغ نغمه خوانی

نکته : هر موجودی غیر از انسان در کلام « منادا » قرار گیرد آن کلام دارای تشخیص است .

مثال :    ای دیو سپید پای در بند               ای گنبد گیتی ای دماوند

نکته : همانطور که اشاره شد استعاره مکنیه ای که ، مشبه به آن « انسان » باشد ، تشخیص خواهد بود چه به صورت ترکیب اضافی باشد یا غیر اضافی .

مثال : ابر می گرید و می خندد از آن گریه چمن .

          1     1                2                     2

توضیح : در مثال فوق دو تشخیص به کار رفته است ،گریه را به ابر نسبت داده است و خنده را به چمن .

توجه : ترکیباتی نظیر : دست روزگار ، پای اوهام ، دست اجل ، قهقه ی قشنگ ، حیثیت مرگ ، زبان سوسن ، دهن لاله و … همگی اضافه ی استعاری مکنیه ( تشخیص ) هستند .

نکته : همه ی تشخیص ها استعاره ی مکنیه می باشند ، اما استعاره مکنیه زمانی تشخیص است که « مشبه به » آن انسان باشد .

مثال 1 : اختر شب در کنار کوهساران ، سر خم می کند .

مثال 2 : دیده ی عقل مست توچرخه ی چرخ پست تو .

مثال 3 : به صحرا شدم عشق باریده بود .

توضیح : در مثال(1) اختر شب به « انسانی » تشبیه شده که سرش را خم می کند اما خود « انسان » مشبه به است ، نیامده است .

در مثال (2) عقل را به انسانی تشبیه کرده و « دیده» که یکی از ویژگی های انسان است به آن اضافه شده اما در مثال (3) عشق را به بارانی تشبیه کرده که ببارد .

تذکر : همان طور که گفته شد چون مثال(1) و (2) « مشبه به» آن ها انسان بوده دارای استعاره مکنیه و تشخیص است اما در مثال (3) « مشبه به » باران است ، لذا فقط استعاره ی مکنیه داریم .

اضافه ی اقترانی

با توجه به این که اضافه ی اقترانی شباهت زیادی به اضافه ی استعاری دارد ، برای شناخت این دو نوع استعاره از یکدیگر ، اضافه اقترانی را توضیح می دهیم :

اضافه ی اقترانی : آن است که وجود « مضاف » برای « مضاف الیه » یک واقعیت باشد . برعکس اضافه ی استعاری که وجود « مضاف » برای « مضاف الیه » یک واقعیت نیست .

مثال : حسین دست دوستی به من داد .

توضیح : دست را به قصد دوستی به من داد که « دست » برای نشان دادن دوستی یک واقعیت است . 

نکته : برای تشخیص آسان اضافه اقترانی از اضافه ی استعاری ، می توان از دو شیوه استفاده کرد:

1- کافی است که بدانید در اضافه ی اقترانی ، مضاف الیه عملی است که مضاف انجام می دهد.

مثال1: پروردگارا ! روا مدار که به حریم اجتماع پای تعدی و تجاوز بگذارند.

مثال2: پروردگارا ! مگذار دامان وجودم به پلیدی های گناه بیالاید.

توضیح: در مثال اول تعدی و تجاوز عملی است که « پا » انجام می دهد ؛ولی در مثال دوم، چنین رابطه ای برقرار نیست بلکه« وجود » را به لباسی تشبیه کرده ایم که دامن داشته است.

2- بین دو جزء اضافه ی اقترانی ( مضاف و مضاف الیه ) می توان عبارت « از روی » را قرار دادو یک جمله ساخت.

مثال : در اضافه ی « دست ارادت » — دست را از روی ارادت دراز کرد .

توجه: ترکیباتی نظیر : دست محبت، پای ارادت، چشم احترام ، دیده ی محبت ، گوش توجه ، چشم اعتنا ، پای بطلان ، قلم عفو  و … اضافه ی اقترانی می باشند که بین همه ی این ترکیبات اضافی ، می توان « از روی » را قرار داد .

مجاز

مجاز به کار بردن واژه ای است در غیر معنی حقیقی به شرط وجود قرینه .

قرینه در مجاز: نشانه است که به کمک آن می توان معنی غیر حقیقی کلمه ای را فهمید.

مثال1 : ایران در بازی های آسیایی شرکت می کند.

توضیح : کلمه ی « ایران » مجاز از یک تیم ورزشی از ایران است و « شرکت در بازی » قرینه است که به ما کمک می کند تا بفهمیم که منظور از کلمه ایران کشور ایران نیست .

مثال 2: سینه خواهم شرحه شرحه از فراق            تا بگویم  شرح  درد  اشتیاق

توضیح :کلمه ی سینه مجاز از انسان عاشق است .

نکته: از آنجا که در استعاره لفظ در معنای حقیقی خود به کار نمی رود ، لذا هر استعاره ای نوعی مجاز است .پس هر مجازی استعاره نیست اما همه ی استعاره ها مجاز است .

کنایه

کنایه در لغت به معنای پوشیده سخن گفتن است و در اصطلاح سخنی است که دارای دو معنی دور و نزدیک است . که معنی نزدیک آن مورد نظر نیست اما گوینده جمله را چنان ترکیب می کند و به کار می برد که ذهن شنونده از معنی نزدیک به معنی دور منتقل می شود.

نکته: در کنایه الفاظ همه خقیقی اند اما مقصود گوینده معنای حقیقی و ظاهری آن نیست.

نکته: کنایه معمولا در یک جمله یا یک ترکیب به کار می رود .

مثال 1 : هنوز از دهن بوی شیر آیدش.

توضیح: کنایه از این که هنوز بچه است و بارز ترین نشانه ی بچگی همان شیر خوردن است .

مثال 2 : که رهام را جام باده است جفت.

توضیح :کنایه از این که رهام عیاش و خوشگذران است و مرد جنگ نیست.

مثال 3: بباید زدن سنگ را بر سبوی.

توضیح: سنگ را بر سبو زدن کنایه از آزمایش و امتحان کردن است.

عباراتی نظیر : دست و پا کردن ، روی کسی را به زمین انداختن ، شکم را صابون زدن ، بند از بند گشودن ، زبان در کشیدن ، عنان گران کردن ، دهان دوختن ، پای در دامن آوردن ، سر زخاک بر آوردن ، دست ندادن ، دست به سیاه و سفید نزدن ، دست روی دست گذاشتن و …همه کنایه هستند.

                                                                  تلاش تان پر ثمر باد                                                                                          

منبع مطلب : adabiyat-e-jam.blogfa.com

مدیر محترم سایت adabiyat-e-jam.blogfa.com لطفا اعلامیه سیاه بالای سایت را مطالعه کنید.

آرایه به سه دسته کلی می توان دسته بندی کرد :

1-      آرایه های بیانی

2-      آرایه های بدیع لفظی

3-      آرایه های بدیع معنوی

آرایه های بیانی تشکیل شده است از چهار زیر موضوع :

الف : تشبیه :

مانند کردن کسی به کسی یا چیزی به چیزی دیگر در صفت مشترک

که تشکیل شده است از : ارکان تشبیه ، انواع تشبیه « ویژه انسانی »

ب :استعاره :

عبارت است از به کار بردن یک واژه به جای واژه دیگر به دلیل شباهت آن دو در صفت مشترکی که دارند.

استعاره های تکراری را از صفحه ی 41 ( کتاب آرایه های ادبی اتشارات همگامان چاپ سوم آبان 90)

راه های تشخیص استعاره :

1-      اگر « ای » بر سرغیرانسان بیاید « استعاره » می سازد.

2-      اضافه کردن اعضا و ویژگی های انسان به غیر انسان.

3-      نسبت دادن صفات و ویژگی های انسان به غیر انسان.

4-      هر جا جان بخشی به اشیا باشد استعاره هم هست .

پ : کنایه : سخنی که دارای دو معنی باشد یک معنی ظاهری و نزدیک و دیگری معنی اصلی و دور

در کنایه معمولا نشانه های کسی یا چیزی را می دهند و انتظار دارند از روی نشانی به معنی پی ببرید .

گاهی صفت هایی نیز به صورت کنایه دیده می شود که به آن ها کنایه از صفت می گویند .

در کنکور سراسری سوال های که از آرایه ها می توان دید :

1.      یک مصراع می دهند فقط یک ارایه از شما می خواهند .

2.      یک ارایه در صرت سوال می دهند چهار گزینه داده شده که فقط یک گزینه آن ارایه در آن گزینه به کار نرفته است .

3.      یک بیت می دهند آرایه خواسته شده چند بار تکرار شده در بیت را از ما می خواهند .

4.      یک بیت می دهند آرایه خواسته شده را می خواهند .

5.      یک کلمه از بیت اسخراج کرده آرایه خواسته شده را می خواهند.

6.      یک مصراع یا بیت یا یک جمله می دهند صنعت یا بکاررفته در آن را می خواهند.

7.      در کدام گزینه استعاره…….. به کار نرفته است .

8.      در همه ی گزینه ها به جز گزینه …….. آرایه ی …… آمده است .

9.      در کدام گزینه صنعت آرایه وجود دارد / ندارد .

10.      معنای کنایی یک کلمه را می خواهند . ( صفحه ی 192 تا 206 کلیه ی کنایه های بکار رفته شده در سه کتاب آمده است )

11.      دو آرایه یا چند آرایه در صورت سوال می دهند که در بین چهار گزینه می بایست یک گزینه تمامی آرایه های خواسته شده وجود داشته باشد .

12.      یک بیت یا مصراع داده می شود سه گزینه آرایه در ان وجود دارد به جز یکی از آرایه

آرایه های بدیع لفظی به 6 دسته تقسیم می شوند :

1-      واج آرایی یا نغمه ی حروف

–          تکرار یک صامت

–          تکرار مصوت

–          تکرار صامت و مصوت

2-      سجع : دانستن انواع سجع برای گروه های عمومی ضرورتی ندارد.

3-      ترصیع و موازنه : اگر تک تک کلمات مصراع اول با مصراع دوم سجع متوازن داشته باشند .

اگر تک تک کلمات مصراع اول با دوم فقط هم وزن باشند موازنه گویند .

4-      جناس : به دو دسته تشکیل می شوند

·         جناس تام: دو یا چند کلمه که ظاهری یکسان ولی معنای متفاوتی داشته باشند .

62 لغت که حداقل یکبار در کنکور به عنوان جناس تام « ایهام » آمده اند را از صفحه ی 92 کتاب آرای های همگامان بازدید کنید .

·         انواع جناس ناقص :« ویژه ی انسانی »

–          ناقص حرکتی : اختلاف در مصوت های کوتاه

–          ناقص اختلافی :

ü      اختلاف در حرف اول ” مانند بخت ؛ رخت “

ü      اختلاف در حرف وسط ” مانند بازار ؛ بیزار “

ü      اختلاف در حرف آخر ” مانند خروش و خروس “

–          ناقص افزایشی

ü      افزایش در اول ” مانند رنج ؛ مرنج “

ü      افزایش در وسط ” دست ؛ دوست “

ü      افزایش در آخر ” مانند شفق ؛ شفقت “

–          اشتقاق :

دویا چند کلمه که از یک ریشه گرفته شده باشند . ” مثل ناصر ، نصیر ، منصور ” در سه حرف اصلی ( ن ، ص ، ر ) مشترکند .

–          تکرار و تصدیر : تکرار در یک یا چند کلمه در شعر

آرایه های بدیع لفظی به 10دسته تقسیم می شوند .

1-      مراعات نظیر : آورد نواژه های که از یک مجموعه که باهم تناسب دارند ، این تناسب میتواند از نظر مکان ، جنس ، نوع ، زمان ، همراهیو… باشد .

2-      تلمیح : لازمه ی تشخیص تلکیح احتیاج به اطلاعات عمومی بالا دارد واز انچه در ذهن و ضمیر نویسنده می گذرد باخبر باشیم .که مشهورترین جان مایه های تلمیحات را در صفحه ی 111 کتاب آرایه های ادبی ببینید .

3-      تضمین : آوردن آیه ، حدیث ، مصراع ، یابیتی از شاعر دیگر در اثنای کلام ، فرق بین تلمیح و تضمین را بدانید ( صفحه ی 114 کتاب ارایه های ادبی اتنشارات همگامان )

4-      تضاد و تناقض

1-4 : تضاد : آوردن کلماتی با معنای متضاد در سخن برای روشنگری ، زیبایی و لطافت .

2-4 : تناقض ( پارادوکس ، متناقض نما ) :آوردن دو یا چند واژه یا مفهوم متضاد در کلام به شکلی که وجود دیگری را نقض کند.

5-      حس آمیزی :

آمیختن دو یا چند حس در کلام به گونه ی که به موسیقی معنوی سخن بیفزاید و سبب زیبایی شود .

جلوه های حس آمیزی در ادبیات 2 ؛ 3 ؛پیش دانش گاهی را در صفحه ی 122و 123و 124کتاب آرایه های همگامان بیشتر بشناسید.

6-      ایهام : آوردن واژه ی با حداقل دو معنی ، که یکی نزدیک تربه ذهن و دیگری دور از ذهن باشد . مقصود گوینده معمولا معنی دور و گاهی هر دو معنی است.

نکته 1 : لازمه ی درک ایهام آشنایی قبلی شما با واژگانی است که استعداد دو یا چند معنی دارند .

نکته 2 : گاهی بیت یا عبارتی ایهام دارد ؛ پس می بایست معنی ظاهری و معنی ثانوی هر بیت را بدانید .

نکته 3: تفاوت ایهام با ایهام تناسب را بدانید . مراجعه به صفحه ی 128 کتاب آرایه های ادبی

7-      لف ونشر « ویژه ی انسانی ها »

آوردن دو یا چند واژه در بخشی از کلام که توضیح آنها در بخش دیگر آمده باشد . گروه واژگان اولی را « لف » و توضیحات را « نشر » می گویند .

انواع لف ونشر : 1. مرتب 2. مشوش

8-      حسن تحلیل :

آوردن علتی زیاادبی ، ادعایی اما غیر واقعی برای امری به گونه ای که بتواند ذهن مخاطب را قانع کند .

9-      اسلوب معادله :

برای تشخیص اسلوب معادله می بایست :

1.      چون یک معادله است می توان جای دو مصراع ار عوض کرد . بدون اینکه مشکلی در معنی ایجاد شود .

2.      مفهوم مصراع دوم گرچه مساوی با مصراع اول است اما دو مفهوم کاملا مستقل هستند ، بنابراین مصرع دوم نباید ادامه ومکمل مصراع اول باشد و حروف ربط نظیر که تا ولی ، زیرا که ، اما و……. نباید بین دو مصراع قرار گیرد .

3.      مصرع دوم نباید دستوری برای مصرع اول داشته باشد .

منبع مطلب : www.kanoon.ir

مدیر محترم سایت www.kanoon.ir لطفا اعلامیه سیاه بالای سایت را مطالعه کنید.

انواع آرایه‌ های ادبی چیست؟ صناعات ادبی یا آرایه های ادبی در ادبیات فارسی یکی از موضوعات مهمی است که بسیاری از دانش آموزان را گیج می کند! و دچار سردرگمی در فهم انواع آرایه های ادبی می شوند. اما در این مطلب سعی شده که آموزش کامل انواع آرایه های ادبی با ذکر مثال به زبان ساده توضیح داده شود. رعایت این صنایع بدیع در ادبیات فارسی باعث زیبایی جملات برای خواننده و شنونده می شود. برای همین یادگیری استفاده از این آرایه ها میتونه بهت کمک کنه تا بتونی جملات هنری زیباتری را بنویسی و قلم رسایی داشته باشی. این مطلب روان و ساده رو میتونی برای درک عمیق انواع آرایه های ادبی بخونی.

میدونی انواع آرایه های ادبی در کتاب ادبیات متوسطه چیست؟ از انواع و اقسام این آرایه ها میشه به تشخیص، واج آرایی، تضاد، تمثیل، تشبیه، کنایه، سجع، جناس، تکرار، مراعات نظیر، تلمیح، تخلص، تضمین و مبالغه اشاره کرد. هر کدام از این آرایه ها کاربرد خاصی داره و با یادگیری هر کدام میتونی نقش این آرایه ها را در جملات و شعرها به راحتی درک کنی.

استفاده از انواع آرایه های ادبی میتونی باعث زیبایی مطلب و انسجام متن برای خواننده بشه همانطوری که محبوب ترین نویسندگان هم در شاهکاری خودشون استفاده می کنند. در واقع این آرایه ها کمک میکنه که متن رو به صورتی بنویسی که با خواندنش به جان و دلت بنشینه. شاید تعجب کنی و بگی فهمیدن کاربرد هر کدامش کار آسونی نیست!! درسته، اما اگه این مطلب رو با دقت بخونی میتونی به آسانی این آرایه های ادبی را یاد بگیری و متن های ادبیات فارسی را بهتر درک کنی.

به نظرت از بین آرایه های ادبی، کدام یکی میتونه بیشترین تاثیر و کاربرد را داشته باشد؟ باید بدونی که در هر متنی با توجه به نوع نوشتار و موضوع از هرکدام از آرایه ها میشه استفاده کرد. اما استفاده از تشبیه،مراعات نظیر، تکرار و تضاد بیشترین کاربرد را دارند. اما لازمه که با تمام انواع آرایه های ادبی به طور کامل آشنا بشی تا در متن بتونی تشخیص بدهی. همانطوری که بهترین شاعران و نویسندگان همچون مولانا، فردوسی، شاملو، فروغ و… از این آرایه های زیبای ادبی برای جذابیت و تاثیر بیشتر استفاده می کردند.

مثال ادبی: بلم آرام چون قویی سبکبال / به نرمی بر سر کارون همی رفت. (بلم= مشبّه / چون= ادات تشبیه / قویی سبکبال = مشبّهٌ به / نرم و آرام پیش رفتن = وجه تشبیه)

مثال ادبی:بیفشرد چون کوه پا بر زمین / بخایید دندان به دندان کین (هردو مصراع، کنایه از ابراز شدت خشم است چون داره میگه پاهاش رو محکم کوبیده بر زمین و دندان هاش رو از شدت کین بهم فشار داده است).

مثال ادبی:هنگام تنگ دستی در عیش کوش و مستی / کاین کیمیای هستی، قارون کند گدا را (تنگ دستی، مستی، هستی واژه های سجع هستند).

مثال ادبی:

زسم ستوران درآن پهن دشت / زمین شد شش و آسمان گشت هشت. ( یعنی از شدت سم کوفتن اسبان و کثرت سوارکاران، یک طبقه از هفت طبقه زمین،به صورت گرد به آسمان رفت و درنتیجه زمین شش طبقه شد و آسمان هشت طبقه شد!! مگه چنین چیزی ممکنه؟! نه و این فقط یه مبالغه برای زیباتر کردن بیت شعر است.)

منبع خارجی:

سایت محتوای آموزشی گاما

امیدوارم با خوندن این مطلب به درک خوبی از آرایه های ادبی رسیده باشی اما اگه در یادگیری هرکدام از انواع آرایه های ادبی توضیح داده شده به مشکل برخورد کردی، حتما برامون نظرات ارزشمندت رو بنویس تا برات دوباره به زبان ساده تر توضیح دهیم.

منبع مطلب : blog.netnazar.com

مدیر محترم سایت blog.netnazar.com لطفا اعلامیه سیاه بالای سایت را مطالعه کنید.

مهدی : نمیدونم, کاش دوستان در نظرات جواب رو بفرستن.

خیلی عالیبود

سلام و خسته نباشیدمیخاستم بپرسم برنامه ای نیس ک مثلا من شعر یا نثر رو بنویسم و اون ارایه هاش رو تشخیص بده و شعر رو معنی کنه ؟ ممنون از زحماتتان

سلام مخواستم بپرسم چه جوری میتونم ارایه یک شعرو پیدا کنم آیا برنامه ای وجودداره

نمیدونم, کاش دوستان در نظرات جواب رو بفرستن.

این مطالب توسط ربات جمع آوری شده است در صورت نارضایتی به ما اطلاع دهید تا محتوای مطلب شما را
حذف کنیم. این سایت توسط سرور های قدرتمند پارس
وب سرور پشتیبانی میشود.

تلمیح که در لغت به معنی با گوشه چشم نگریستن است از جملهٔ صنایع معنوی بدیع است که در آن نویسنده یا گوینده در ضمن نوشتار یا گفتار خودش به آیه، حدیث، داستان، یا مثل قرآنی یا [معروفی] اشاره داشته باشد.[۱][۲] به عنوان نمونه می‌توان موارد زیر را بیان کرد:

که اشاره‌اش به داستان سیاوش در شاهنامهٔ فردوسی ست.[۳]

که به داستان یوسف در قرآن اشاره می‌کند.

شعر اشاره به داستان آدم و رانده شدن او از بهشت به خاطر خوردن میوه ممنوعه (سیب) در بهشت دارد.[۴]

شعر اشاره به داستان یوسف و یعقوب دارد.[۵]

چگونه تلمیح را تشخیص دهیم

این شعر اشاره به داستان خلقت و «بلی» گفتن خلائق بعد از «الست بربکم» گفتن خداوند دارد.

«سابقه» به معنی سبقت‌گیرنده یا پیشی‌گیرنده است و با توجه به آیه قرآنی «أن الله سبقت رحمته غضبه» (براستی رحمت خداوند بر غضبش پیشی گرفته‌است) اشاره به رحمت خداوند دارد. البته معنی دیگر سابقه گذشته انسان است. شعر را می‌تواند با هر دو معنی تفسیر کرد که نشان از صنعت ایهام در این شعر دارد.

در این شعر حافظ به داستان موسی و کوه طور اشاره می‌کند.

تلمیح غیر از معنای اصلی آن که در عرصهٔ ادبیات است در عرصه‌های دیگر مثل موسیقی نیز به‌کار می‌رود. در جاز نوازنده یا خواننده در جریان بداهه‌نوازی یا بداهه‌خوانی به آهنگ‌های مشهور دیگر اشاره می‌کند و به این کار نیز می‌توان تلمیح گفت.

ارزش تلمیح به میزان تداعی بستگی دارد که از آن به دست می‌آید. هر قدر اسطوره‌ها و داستان‌های مورد اشاره لطیف‌تر باشد، تلمیح بلیغ‌تر محسوب می‌شد. لازمهٔ بهره‌مندی از تلمیح، آگاهی از دانسته‌ای است که شاعر یا نویسنده بدان اشاره می‌کند؛ به همین سبب دریافتن تلمیح‌هایی که یک شاعر ژاپنی در شعر خود آورده، برای خوانندهٔ فارسی‌زبان دشوار به نظر می‌رسد و همین‌طور بالعکس. تلمیح در شعر فارسی، می‌تواند با مراعات نظیر همراه باشد.تلمیح با تضمین تفاوت دارد. در کل تلمیح یک آرایه ادبی است که به آیه حدیث و یا داستانی مشهور اشاره دارد که فرق آن با تضمین این است که در تلمیح ما فقط یک اشاره می کنیم اما در تضمین کاملا آن را در شعر یا نوشته خود می آوریم.

آرايه به سه دسته کلي مي توان دسته بندي کرد :

1-      آرايه هاي بياني

2-      آرايه هاي بديع لفظي

3-      آرايه هاي بديع معنوي

آرايه هاي بياني تشکيل شده است از چهار زير موضوع :

چگونه تلمیح را تشخیص دهیم

الف : تشبيه :

مانند کردن کسي به کسي يا چيزي به چيزي ديگر در صفت مشترک

که تشکيل شده است از : ارکان تشبيه ، انواع تشبيه « ويژه انساني »

ب :  استعاره :

عبارت است از به کار بردن يک واژه به جاي واژه ديگر به دليل شباهت آن دو در صفت مشترکي که دارند.

استعاره هاي تکراري را از صفحه ي 41 ( کتاب آرايه هاي ادبي اتشارات همگامان چاپ سوم آبان 90)

راه هاي تشخيص استعاره :

1-      اگر « اي » بر سرغيرانسان بيايد « استعاره » مي سازد.

2-      اضافه کردن اعضا و ويژگي هاي انسان به غير انسان.

3-      نسبت دادن صفات و ويژگي هاي انسان به غير انسان.

4-      هر جا جان بخشي به اشيا باشد استعاره هم هست .

 

پ : کنايه : سخني که داراي دو معني باشد يک معني ظاهري و نزديک و ديگري معني اصلي و دور

در کنايه معمولا نشانه هاي کسي يا چيزي را مي دهند و انتظار دارند از روي نشاني به معني پي ببريد .

گاهي صفت هايي نيز به صورت کنايه ديده مي شود که به آن ها کنايه از صفت مي گويند .

در کنکور سراسري سوال هاي که از آرايه ها مي توان ديد :

1.      يک مصراع مي دهند فقط يک ارايه از شما مي خواهند .

2.      يک ارايه در صرت سوال مي دهند چهار گزينه داده شده که فقط يک گزينه آن ارايه در آن گزينه به کار نرفته است .

3.      يک بيت مي دهند آرايه خواسته شده چند بار تکرار شده در بيت را از ما مي خواهند .

4.      يک بيت مي دهند آرايه خواسته شده را مي خواهند .

5.      يک کلمه از بيت اسخراج کرده آرايه خواسته شده را مي خواهند.

6.      يک مصراع يا بيت يا يک جمله مي دهند صنعت يا بکاررفته در آن را مي خواهند.

7.      در کدام گزينه استعاره  …….. به کار نرفته است .

8.      در همه ي گزينه ها به جز گزينه …….. آرايه ي …… آمده است .

9.      در کدام گزينه صنعت آرايه وجود دارد / ندارد .

10.      معناي کنايي يک کلمه را مي خواهند . ( صفحه ي 192 تا 206 کليه ي کنايه هاي بکار رفته شده در سه کتاب آمده است )

11.      دو آرايه يا چند آرايه در صورت سوال مي دهند که در بين چهار گزينه مي بايست يک گزينه تمامي آرايه هاي خواسته شده وجود داشته باشد .

12.      يک بيت يا مصراع داده مي شود سه گزينه آرايه در ان وجود دارد به جز يکي از آرايه

آرايه هاي بديع لفظي به 6 دسته تقسيم مي شوند :

1-      واج آرايي يا نغمه ي حروف

–          تکرار يک صامت

–          تکرار مصوت

–          تکرار صامت و مصوت

2-      سجع : دانستن انواع سجع براي گروه هاي عمومي ضرورتي ندارد.

3-      ترصيع و موازنه : اگر تک تک کلمات مصراع اول با مصراع دوم سجع متوازن داشته باشند .

چگونه تلمیح را تشخیص دهیم

اگر تک تک کلمات مصراع اول با دوم فقط هم وزن باشند موازنه گويند .

4-      جناس : به دو دسته تشکيل مي شوند

·         جناس تام  : دو يا چند کلمه که ظاهري يکسان ولي معناي متفاوتي داشته باشند .

62 لغت که حداقل يکبار در کنکور به عنوان جناس تام « ايهام » آمده اند را از صفحه ي 92 کتاب آراي هاي همگامان بازديد کنيد .

·         انواع جناس ناقص :« ويژه ي انساني »

–          ناقص حرکتي : اختلاف در مصوت هاي کوتاه

–          ناقص اختلافي :

ü      اختلاف در حرف اول ” مانند بخت ؛ رخت “

ü      اختلاف در حرف وسط ” مانند بازار ؛ بيزار “

ü      اختلاف در حرف آخر ” مانند خروش و خروس “

–          ناقص افزايشي

ü      افزايش در اول ” مانند رنج ؛ مرنج “

ü      افزايش در وسط ” دست ؛ دوست “

ü      افزايش در آخر ” مانند شفق ؛ شفقت “

–           اشتقاق :

دويا چند کلمه که از يک ريشه گرفته شده باشند . ” مثل ناصر ، نصير ، منصور ” در سه حرف اصلي ( ن ، ص ، ر ) مشترکند .

–          تکرار و تصدير : تکرار در يک يا چند کلمه در شعر

 

 

آرايه هاي بديع لفظي به 10  دسته تقسيم مي شوند .

1-      مراعات نظير : آورد نواژه هاي که از يک مجموعه که باهم تناسب دارند ، اين تناسب ميتواند از نظر مکان ، جنس ، نوع ، زمان ، همراهي  و… باشد .

2-      تلميح : لازمه ي تشخيص تلکيح احتياج به اطلاعات عمومي بالا دارد واز انچه در ذهن و ضمير نويسنده مي گذرد باخبر باشيم .که مشهورترين جان مايه هاي تلميحات را در صفحه ي 111 کتاب آرايه هاي ادبي ببينيد .

3-      تضمين : آوردن آيه ، حديث ، مصراع ، يابيتي از شاعر ديگر در اثناي کلام ، فرق بين تلميح و تضمين را بدانيد ( صفحه ي 114 کتاب ارايه هاي ادبي اتنشارات همگامان )

4-      تضاد و تناقض

1-4 : تضاد : آوردن کلماتي با معناي متضاد در سخن براي روشنگري ، زيبايي و لطافت .

2-4 : تناقض ( پارادوکس ، متناقض نما ) :آوردن دو يا چند واژه يا مفهوم متضاد در کلام به شکلي که وجود ديگري را نقض کند.

5-      حس آميزي :

آميختن دو يا چند حس در کلام به گونه ي که به موسيقي معنوي سخن بيفزايد و سبب زيبايي شود .

جلوه هاي حس آميزي در ادبيات 2 ؛ 3 ؛پيش دانش گاهي را در صفحه ي 122و 123و 124کتاب آرايه هاي همگامان بيشتر بشناسيد.

6-      ايهام : آوردن واژه ي با حداقل دو معني ، که يکي نزديک تربه ذهن و ديگري دور از ذهن باشد . مقصود گوينده معمولا معني دور و گاهي هر دو معني است.

نکته 1 : لازمه ي درک ايهام آشنايي قبلي شما با واژگاني است که استعداد دو يا چند معني دارند .

نکته 2 : گاهي بيت يا عبارتي ايهام دارد ؛ پس مي بايست معني ظاهري و معني ثانوي هر بيت را بدانيد .

نکته 3: تفاوت ايهام با ايهام تناسب را بدانيد . مراجعه به صفحه ي 128 کتاب آرايه هاي ادبي

7-      لف ونشر « ويژه ي انساني ها »

آوردن دو يا چند واژه در بخشي از کلام که توضيح آنها در بخش ديگر آمده باشد . گروه واژگان اولي را « لف » و توضيحات را « نشر » مي گويند .

انواع لف ونشر : 1. مرتب 2. مشوش

8-      حسن تحليل :

آوردن علتي زيا  ادبي ، ادعايي اما غير واقعي براي امري به گونه اي که بتواند ذهن مخاطب را قانع کند .

9-      اسلوب معادله :

براي تشخيص اسلوب معادله مي بايست :

1.      چون يک معادله است مي توان جاي دو مصراع ار عوض کرد . بدون اينکه مشکلي در معني ايجاد شود .

2.      مفهوم مصراع دوم گرچه مساوي با مصراع اول است اما دو مفهوم کاملا مستقل هستند ، بنابراين مصرع دوم نبايد ادامه ومکمل مصراع اول باشد و حروف ربط نظير که تا ولي ، زيرا که ، اما و……. نبايد بين دو مصراع قرار گيرد .

3.      مصرع دوم نبايد دستوري براي مصرع اول داشته باشد .

 

سلام همرزمان من!!! 

 

درس ادبیات درس شیرین و زیباییست که عموما داوطلبان آن را در سطح بالایی جواب میدهند. 

 

چند نکته که ممکن است درصد شما را بالاتر ببرد را در اینجا بیان میکنم:  

چگونه تلمیح را تشخیص دهیم

(توجه: این نکات برداشت های نویسنده از چکیده تدریس استاد عبدزاده،دکترای زبان و ادبیات فارسی میباشد و اعتماد کردن به مطالب با شماست!! اما با مقایسه با تست های کنکور تصمیم بگیرید) 

1-آرایه های ادبی: 

 

آرایه های پرکاربرد عبارتند از: 

 

حسن تعلیل: حرفی گفته شود و دلیل ادبی آورده شود،مانند : پلک دلم میپرد شنیده ام کسی می آید به مهمانی(دلیل اینکه پلک دلم میپرد این است که کسی به مهمانی می آید) 

در حسن تعلیل: استعاره، تشخیص(جان بخشی به اشیاء) و اغراق وجود دارد. 

در بیت بالا: پلک دل استعاره از دلهره و هیجان داشتن( همچنین دل پلک ندارد پس تشخیص هم هست) و پریدن پلک دل اغراق محسوب میشود. 

 

بقیه در ادامه مطلب…

اسلوب معادله: ضد حسن تعلیل است. مصراع های یک بیت که هیچ ربطی به هم ندارند و معمولا ضرب المثلند. مانند:هر که جز ماهی ز آبش سیر شد     هر که بی روزیست روزش دیر شد 

  

استعاره:تشبیهی که یک طرفش(مشبه، مشبه به یا وجه شبه) حذف شده باشد یا کسی را صدا بزنیم. مانند: بت من، گل من. 

 

مجاز: نماد کردن چیزی که حقیقی نیست.مانند: برزیل، ایتالیا را برد.(تیم ورزشی برزیل، تیم ورزشی ایتالیا را برد) 

 

تلمیح:(دو حالت دارد) 1- اشاره به حدیث و آیه. مانند: بسم الله. 

2-اشاره به داستان: من فرهاد و تو شیرین. 

 

تضمین:(دو حالت دارد) 1- آوردن آیه کامل: بسم الله الرحمن الرحیم(حروف مقطعه نیز تضمینند مانند الف لام میم) 

2-یک سخن از دیگری:مانند به قول معروف 

 

طباق(تضاد): دو کلمه ضد هم با فاصله بیایند: هیچ سیر را طاقت گرسنه نیست(سیر و گرسنه متضادند) 

 

پارادوکس(یا متناقض نما) 1-دو کلمه ضد هم کنارهم بیایند: دولت فقر(دولت به معنی ثروت است) 

2-دو کلمه ضد هم با فاصله که بشود کنار هم آورد(مثلا متمم اسم بینشان باشد) جمعیت از آن زلف پریشان 

 

اغراق(مبالغه یا غلو): بزرگنمایی. مانند: فلانی خدای فوتبال است. 

 

تناسب(مراعات نظیر): حداقل 3 کلمه در یک ردیف(مربوط): شمع گل پروانه 

 

واج آرایی(نغمه حروف): حداقل 3 حرف در یک ردیف: باغ بی برگی(واج ب) 

 

حس آمیزی: مخلوط کردن 2حس با یکدیگر: صدا شنیدن،شور دیدن. 

چگونه تلمیح را تشخیص دهیم

 

کنایه: جمله ای با طعنه. مانند: کمیتش لنگه. شاخ شمشاده. فلانی ریش سفیده 

 

تشبیه:(4حالت دارد):1- عادی:تمام ادات تشبیه باشند: سرزمین من مانند زمرد است. 

2-بلیغ: به زبان گفتاری: سرزمین من زمرده. 

3-اضافه تشبیهی(از فرمول “این آن است، آن این است” استفاده می کنیم،اگر جواب درست بود تشبیهی و اگر نبود استعاری است) مانند: آتش عشق(عشق آتش است، آتش عشق است. بلی پس اضافه، تشبیهی است) 

4-اضافه استعاری: مانند: دست ادب(ادب دست ندارد،دست ادب ندارد. جواب خیر، پس اضافه،استعاری است) 

 

جناس:(2حالت دارد) 1-جناس تام: دو کلمه با دو معنی متفاوت با املا یکسان: داد مرا داد(سهم مرا به من داد). 

2-جناس ناقص: دو کلمه که یک حرف با هم اختلاف داشته باشند. مانند: جام و بام. خدا و جدا. 

 

ایهام: یک کلمه در دو معنی متفاوت. مانند: آهو کشی آهویی بزرگ است.( آهوی اول= حیوان و آهوی دوم=جرم، گناه) 

 ——————————————————————————————————- (پیشنهادی های کنکور) 

 

شمارش واج: کلمه را مانند اول ابتدایی بخش می کنیم، سپس واج ها(حروف و صداها) را میشماریم: شبِ مهتابی= ش—َ + ب—ِ+ مه+تا+ بی 

میشماریم:(صامت مصوت)2+(صامت مصوت)2+(صامت مصوت صامت)3+(صامت مصوت)2+(صامت مصوت)2=11 واج 

 

انواع متمم:1- متمم اسم: قابل حذف هستند.مانند: من از بیرون آمدم.(من آمدم) 

2-متمم فعل:غیر قابل حذف.  

 

شکل: چندجزیی بودن جمله: از فعل میپرسیم(چه چیز را(مفعول) چه کس(فاعل) چه(متمم)) 

نکته: برای وجود مسند فعل باید اسنادی باشد مانند: است،بود،شد،گشت،گردید… 

مثال:آن ها حافظ را رند دانستند. 

فعل= دانستند.(چه دانستند؟ رند، چه کس را؟ حافظ را،چه چیز را؟ موجود نیست) 

جمله 4جزیی. 

 

کلمات کنکوری(بسیار پر تکرار): 

تهجد=شب زنده داری——— زندیق=ملحد،بی دین،دهری——– درزه:بسته 

خواصّ=زنبیل باف———–ضیاع=زمین زراعی————چغز=قورباغه 

ارغند=خشمگین———همت=روحانی———–اشتیاق=میل قلب 

نظر=عنایت الهی——-وجد=حزن شاعر———-وقت=آینده و گذشته 

غیرت=قطع تعلق——خسته=زخمی،افگار——بیغوله=ویرانه—-کهنه رباط=دنیا 

 

هر شاعر با کدام اثر معروف است؟ 

 

نیمـــــا یوشیــج با افسانـــه                             اخوان ثالــــــث با زمـــســــــــتان 

سهراب سپهری با مرگ رنگ                           سیمین دانشور با آتش خاموش 

اسلامی ندوشن با گناه و چشمه 

 

کلمات مربوط املایی: 

 

ضلال–> جهل ، نادانی                            زلال–> چشمه،کوثر 

ذلال–> پستی                                      ظلال–> تاریکی، سایه 

 

امیدوارم بهتون کمک کنه 

 

 

 

قربان همه تون 

پوریا تکتاز

تلمیح چیست گاهی برای زیباتر ساختن سخن و تأثیرگذاری بیش تر آن (به اشاره و غیرمستقیم) از آیات روایات احادیث داستان ها و رویدادهای مهم تاریخی استفاده میکند. به این شیوهٔ بهره گیری از کلام، «تلمیح» میگویند، مانند: «یوسف گم گشته بازآید به کنعان غم میخور کلبهٔ احزان شود، روزی گلستان، غم مخور» این بیت به داستان حضرت یوسف (ع) و حسادت برادران او که یوسف را به چاه افکندند و پدرش یعقوب از شدت دوری او نابینا شد، تلمیح دارد. «کوه و دریا و درختان همه در تسبیح اند نه همه مستمعی فهم کند این اسرار» این بیت، تلمیح دارد به آیهٔ ۴۴ سورهٔ اسراء : «ان من شی الا یسبح بحمده ولکن لاتفقهون تسبیحهم انهٔ کان حلیماً غفورا» معنی آیه : چیزی در جهان نیست مگر آن که خدا را تسبیح میکند و به پاکی می ستایید لیکن شما تسبیح آن را نمی فهمید. به درستی که خدا صبور و آمرزنده است. گاهی واژه هایی که آرایهٔ تلمیح را به وجود میاورند. مراعات نظیر هم هستند: مانند دو واژهٔ «شیرین» و «فرهاد» در بیت زیر: «پیستون بر سر راه است مباد، از شیرین خبری گفته و غمگین، دل فرهاد کنید » . این بیت، تلمیح دارد به داستان عاشقانهٔ فرهاد و شیرین، علاوه براین، واژههای «شیرین» و «فرهاده مراعات نظیر هم هستند. گاهی هم در کتب تلمیح سخت می شود؛ یعنی، اگر ما دربارهٔ آن داستان، رویداد یا حدیث و آیهٔ قرآن اطلاعی نداشته باشیم. نمی توانیم تلمیح را تشخیص دهیم. در بیت زیر، اگر ما داستان به داراویخته شدن «حسین بن منصور» معروف به «حلاج» را ندانیم، متوجه تلمیح حافظ شیرازی در بیت زیر، نمی شویم: «گفت: آن یار، کزو گشت سردار بلند جرمش این بود که اسرار، هویدا می کرد.» چون حلاج راز عشق به خدا را به زبان آورد و مردم توان درک وفهم آن را نداشتند،فکر کردند که حلاج کافر شده است ولذا اورا به دار زدند. حسن روز افزون یوسف چون برآمد از نقاب** نیست ممکن پاس عصمت از زلیخا داشتن بیاد دوستان قدیمی انجمن آیه های زندگی… قلم صنع و…

كد ماوس

« آرايه هاي ادبي »

                                               الف ) بديع                                 ب ) بيان

   الف ) بديع علمي است كه به باز شناسي آرايه هاي لفظي و معنوي مي پردازد .

بديع بر دو نوع است : 1- آرايه هاي لفظي               2- آرايه هاي معنوي

آرايه هاي لفظي : يعني زيبايي كلام كه با لفظ انجام مي شود .

چگونه تلمیح را تشخیص دهیم

آرايه هاي لفظي عبارتنداز : واج آرايي ، سجع ، ترصيع ، جناس ، قلب ، ملمع .

واج آرايي ( نغمه ي حروف ) : تكرار يك واج ( صامت يا مصوت ) است ، در كلمه هاي يك مصراع يا يك بيت يا عبارت نثر به گونه اي كه كلام را آهنگين مي كند و آفريننده ي موسيقي دروني باشد و بر تاثير سخن بيافزايد اين تكرار آگاهانه ي واج ها را « واج آرايي » گويند .

مثال :          خيزيد و خز آريد كه هنگام خزان است       باد خنـك از جـانب خـارزم وزان اسـت

توضيح :  در اين بيت تكرار واج « خ » و « ز » باعث ايجاد موسيقي دروني شده است .

توجه : در زبان فارسي بيست و نه واج داريم / ( بيست و سه صامت و شش مصوت ) 

صامت ها همان حروف الفباي فارسي هستند و مصوت ها « ـــ » و « ا » ، « ي » ، « و » مي باشند .

 

سجع : آوردن كلماتي در پايان جمله هاي نثر كه در وزن يا حرف يا حرف آخر يا هر دو ( وزن و حرف آخر ) با هم يكسان باشد .

نكته 1 : سجع در كلامي ديده مي شود كه حداقل دو جمله باشد يا دو قسمت باشد .

نكته 2 : سجع باعث آهنگين شدن نثر مي شود به گونه اي كه دو يا چند جمله را هماهنگ سازد .

نكته 3 : سجع در نثر حكم فافيه در شعر را دارد .

نكته 4 : اگر در پايان جمله ها كلمات تكراري وجود داشته باشد ، سجع پيش از آن مي آيد .

مثال :      الهي اگر بهشت چون چشم و چراغ است        بــي ديــدار تــو درد و داغ اســت

نكته 5 : گاهي در جملات سجع ممكن است افعال به قرينه ي لفظي يا معنوي حذف شوند .

مثال 1 : منت خداي را عـزووجل كه طاعتـش موجب قـربت است و به شكر اندرش مزيد نعمت . ( فعل « است » به قرينه ي لفظي حذف شده است . )

مثال 2 : خـلاف راه صواب است و نقض راي اولـوالالباب « است » (حذف لفظي ) ذوالفقـار علي در نيـام ( باشد ) و زبان سعدي در كام « باشد » ( حذف معنوي ) .

توضيح : فعل « باشد » در دو جمله ي پاياني به قرينه ي معنوي حذف شده است .

توجه : به نثر مسجع ، نثر آهنگين نيز مي گويند .

 

                                                   

                                                      «  انواع سجع »

الف ) سجع متوازن : آن است كه كلمات سجع فقط در وزن اشتراك داشته دارند .

مثال : ملك بي دين باطل است و دين بي ملك ضايع .

توضيح : هر دو كلمه داراي هجاي بلند مي باشند لذا هم وزن اند .

مثال : طالب علم عزيز است و طالب مال ذليل .

توضيح : دو كلمه ي « عزيز » و « ذليل » داراي دو هجا ، يكي كوتاه و يكي كشيده هستند . لذا در وزن يكسانند .

ب ) سجع مطرف : آن است كه كلمات سجع فقط در حرف يا حروف پاياني با هم اشتراك دارند .

مثال : محبت را غايت نيست از بهر آنكه محبوب را نهايت نيست .

توضيح : كلمه ي « غايت » داراي دو هجا و كلمه ي « نهايت » داراي سه هجا مي باشد پس دو كلمه هم وزن نيستند بلكه فقط در حرف آخر مشترك اند .

ج ) سجع متوازي : به سجعي گفته مي شود كه كلمات سجع هم در حرف پاياني و هم در وزن يكسان مي باشند .

مثال : باران رحمت بي حسابش همه را رسيده و خوان نعمت بي دريغش همه جا كشيده .

توجه : از آن جائيكه سجع متوازي ، زيباتر و خوش آهنگ تر است و در متون فارسي كاربرد بيشتري دارد . لذا شناخت اين نوع سجع براي دانش آموزان عزيز با اهمّيّت تر مي باشد .

نمونه هايي از آثار مسجع : اوّلين با سجع در مناجات نامه خواجه عبدالله انصاري ( قرن پنجم ) به كار گرفته شد و بعدها سعدي در « گلستان » ، جامي در « بهارستان » ، نصرالله منشي در « كليله و دمنه » آن را به حد كمال خود رساندند . و در ادامه كساني چون قائم مقام فراهاني در « منشئأت » و قاآني در كتاب « پريشان » از آنها پيروي كردند .

 

ترصيع

چگونه تلمیح را تشخیص دهیم

 آن است كه كلمات مصراعي با مصراع ديگر يا جمله اي با جمله ي ديگر ، در وزن و حروف پاياني يكسان باشد ( غير از واژگان تكراري بقيه كلمات با هم سجع متوازي دارند . )

مثال 1 :         اي منــور بـه تـو نجـوم جـلال         وي مقـرر بـه تـو رسـوم كمـال

مثال 2 :     باران رحمت بي حسابش همه را رسيده و خوان نعمت بي دريغش همه جا كشيده

 

جناس

  آوردن كلماتي است در شعر و نثر كه از نظر معني كاملاً متفاوت اند اما از نظر شكل ظاهري و تلفظ و گاهي اختلافشان فقط در يك واج است .

 

                                             

                                                   « انواع جناس »

الف) جناس تام : آن است كه دو كلمه جناس از نظر شكل ظاهري و تلفظ كاملاً يكسان ، اما از جهت معني با هم فرق دارند .

مثال :         عشـق شـوري در نهـاد ما نهـاد          جـان مـا در بوتــه ي سـودا نهــاد

                                      وجود و سرشت       قرارداد

                      بهـرام كه گور مي گرفتي همه عمر          ديدي كه چگونه گور بهـرام گرفت 

                                  گور خر                                                                            قبر

                      كار پاكان را غيـاس از خـود مگير           گر چه باشد در نوشتن شير ، شير

                                                                                                                        شير خوردني   نام حيوان

نكته : جناس هم در شعر و هم در نثر به كار مي رود .

ب ) جناس ناقص : 1- جناس ناقص اختلافي     2- جناس ناقص حركتي    3- جناس ناقص افزايشي

1- جناس ناقص اختلافي : آن است كه دو كلمه جناس در حرف اول ، وسط يا آخر با هم اختلاف داشته باشند .

مثال : تنگ است خانه ما را تنگ است اي برادر     بر جاي ما بيگانه ننگ است اي برادر  ( براي حرف اول )

         چوك زشاخ درخت خـويشتن آويختـه      زاغ سيـه بـر دو بـال غاليه آميخته  ( براي حرف وسط )

 

2- جناس ناقص حركتي : آن است كه دو كلمه جناس علاوه بر معني در حركت ( مصوت كوتاه ) نيز با هم اختلاف دارند .

مثال :        ايـن چـه ژاژ است چه كفر است و فشار        پنبـــه اي در دهـــان خـــود فشــار 

3- جناس ناقص افزايشي : آن است كه دو كلمه جناس علاوه بر معني ، در تعداد حروف نيز متفاوت اند بطوري كه يكي از كلمات جناس حرفي در اول ، وسط يا آخر نسبت به كلمه هاي ديگر اضافه دارد .

مثال :         ايـن ره ، أن زاد راه و آن منزل است             مــرد رهــي اگــر ، بيــا و بيــار

 

قلب

   آن است كه نويسنده با جابه جا كردن اجزاي يك تركيب وصفي يا اضافي ، تركيب تازه و زيبايي را با معاني جديد به وجود به وجود آورد و به كنار هم قرار دادن اين دو تركيب به كلام خويش ارزش هنري ببخشد .

مثال : حافظ مظهر روح اعتدال و اعتدال روح اقوام ايراني است .

نكته : گاهي ممكن است اجزاي تشكيل دهنده ي آرايه « قلب » بصورت يك تركيب وصفي يا اضافي نباشد .

ملمع

  آن است كه شاعر فارسي زبان يك مصراع يا يك بيت از شعر خود را به زبان ديگري ( معمولاً به زبان عربي )  بسرايد .

مثال :      سل المصـانع ركباً تهيـم في الغلوب            تو قدر آب چه داني كه در كنار فراتي

* ترجمه :  بركه ها و تالاب هاي بيابان را از شتر سواراني سر گشتگان بيابانند بپرس .

توجه : دانش آموزان عزيز به خاطر بسپاريد كه در ملمع بيت يا مصراع عربي ( هر زبان ديگر ) بايد سروده ي خود شاعر باشد نه اينكه از كسي يا جايي نقل قول ( تضمين ) كند .

 

 

 آرايه هاي معنوي

 يعني زينت و زيبايي كلام كه از طريق معني حاصل شود .

آرايه هاي معنوي عبارتنداز : مراعات نظير ، تضاد ، متناقض نما ، حس آميزي ، تلميح ، تضمين ، اغراق ، ايهام ، ايهام تناسب ، تمثيل ، ارسال المثل ، اسلوب معادله ، حسن تعليل ، لف و نشر .

 

مراعات نظير ( تناسب )

    اگر گوينده در كلام خويش مجموعه اي از كلمات را بياورد كه به نوعي با هم تناسب و ارتباط داشته باشند ، آن را مراعات نظير گويند .

نكته : تناسب ميان كلمات مي تواند از نظر جنس ، نوع ، مكان ، زمان ، همراهي و … باشد .

نكته : بيشترين كاربرد مراعات نظير در شعر است اما گاهي در نثر هم ديده مي شود .

مثال :        رود شــاخ گـل در بر نيلوفر         بـرقصــد به صـد نـاز گلنـار ها

  ( شاخ ، گل ، نيلوفر و گلنار ــــ مراعات نظير )

نكته : آرايه هاي مراعات نظير ممكن است بين دو كلمه يا بيشتر اتفاق بيفتد .

 

تضاد ( طباق )

 آوردن دو كلمه ي متضاد در سخن به گونه اي كه سبب زيبايي كلام گردد .

نكته : تضاد هم در شعر و هم در نثر بكار مي رود .

مثال :     صبح اميد كه بد معتكف پرده ي غيب           گو بـرون آي كه كـار شب تار آخر شد   

              1                                         2                      2                    1

نكته : فعل ها نيز مي توانند آرايه تضاد را به وجود آورند .

مثال :  پروردگارا ! از خصلت طمع كه دنائت آورد و آبرو ببرد … .

متناقض نما ( پارادكس )

     آن است كه در كلام دو امر متضاد را به يك چيز نسبت بدهيم به گونه اي كه ظاهراً  وجود يكي نقض وجود ديگري باشد . شاعر اين امر متضاد را چنان هنرمندانه به كار مي برد كه قابل پذيرش است .

مثال : جامه اش شولاي عريان است .

توضيح : واژه شولا به معني « لباس » ، كه براي پوشيدن بدن است و وقتي با « عرياني » همراه مي شود معني ضديت خود را از دست مي دهد .

 

حس آميزي

     آميختن دو حس است در يك كلام به گونه اي كه از يك حس به جاي حس ديگر استفاده شود . و اين آميختگي سبب زيبايي سخن گردد . 

مثال : ببين چه مي گويم .

توضيح : شما سخن را با حس شنوايي در مي يابيد اما گويند از شما مي خواهد سخن او را ببينيد كه به اين آميختگي حس ها ، « حس آميزي » مي گويند .

مثالهاي ديگر : خبر تلخي بود- روشني را بچشيم – با مزه نوشتن – آواي سبك و لطيف .

 

تلميح

    آن است كه گويند در ضمن كلام خويش به آيه ، حديث ، داستان ، واقعه ي تاريخي ، اسطوري و افسانه اي اشاره داشته باشد .

مثال :      آسمـان بار امانت نتوانست كشيد           قـرعه ي فـال به نـام من ديوانه زدن

توضيح : اشاره به آيه ي « انا عرضنا الامانه علي السموات و الارض … . »

نكته : گاهي در آرايه ي تلميح ، آرايه ي مراعات نظير هم به كار مي رود .   

مثال :    بيستون بر سر راه است ، مباد از شيرين         خبـري گفتـه و غمگيـن دل فرهاد كنيد

 

تضمين

     آن است كه شاعر يا نويسنده در ميان كلام ( شعر يا نثر ) خود آيه ، حديث ، مصراع يا بيتي را از شاعر ديگر عيناً بياورد .

نكته : اگر بيت يا مصراعي از شاعر ديگر به عنوان تضمين بياورد معمولاً نام آن شاعر به گونه اي ذكر مي شود .

نكته : معمولاً عبارت تضمين شده داخل گيومه قرار مي گيرد .

هدف از تضمين :   

1- اعتبار بخشيدن به سخن     

2- خلاصه كردن مفاهيم گسترده و طولاني

3-  ضمانت براي اثبات ادعا

مثال :    چـه زنـم چو نـاي هـردم زنـواي سـاز او دم        كه لسان غيب خوشتر بنوازد اين نوا را

           « همه شب در اين اميدم كه نسيم صبحگاهي        بـه پيـام آشنـايي بنـوازد ايـن نـوا را »

توضيح : بيت دوم اين شعر را شهريار از حافظ تضمين كرده است .

 

اغراق

   آن است كه در وصف و ستايش يا ذم و نكوهش كسي يا چيزي افراط و زياده روي كنند ، چندان كه از حد عادت و معمول بگذرد .

نكته 1 : اغراق هم در شعر و هم در نثر كاربرد دارد .

نكته 2 : اغراق مناسب ترين آرايه براي تصوير كشيدن يك دنياي حماسي است .

نكته 3 : زيبايي اغـراق در اين است كه غيـر ممكن را طـوري ادا مي كنـد كه ممكن و درست به نظر مي رسد .

مثال :     شـود كوه آهـن چو درياي آب            اگـر    بشنـود  نـام   افـراسيـاب

 

ايهام 

   ايهام در لغت به معناي درشك و گمان افكندن است اما در اصطلاح علم بديع ، آوردن واژه اي است با حداقل دو معني مناسب كلام يكي نزديك به ذهن و ديگري دور از ذهن باشد و معمولاً مقصود شاعر معني دور آن است و گاهي نيز هر دو معني مورد نظر مي باشد .

نكته 1 : ايهام نوعي بازي با ذهن است به گونه اي كه ذهن را بر سر دوراهي قرار مي دهد .

نكته 2 : انتخاب يكي از دو معني ايهام در يك لحظه بر ذهن دشوار است و اين امر باعث لذت بيشتر خواننده مي شود .

نكته 3 : شرط شناخت ايهام در آن است كه خواننده معاني مختلف يك واژه را بداند .

مثال :       حكايت لـب شيرين كلام فرهاد است           شكنج طره ي ليلي مقام مجنون است

توضيح : واژه « شيرين » دو معني دارد :     1- خوشمزه و گوارا          2- نام معشوقه ي فرهاد

 

ايهام تناسب : به كار گيري واژه اي با حداقل دو معني كه يك معني آن مورد نظر شاعر و پذيرفتني است و معني ديگر با كلمه يا كلماتي از بيت يا عبارت تناسب دارد . 

نكته : ايهام تناسب مجموعه اي از ايهام و مراعات نظير است .

مثال 1 :    چـون شبنم افتـاده بـدم پيش آفتاب            مهرم به جان رسيد و به عيوق بر شدم

توضيح : واژه ي « مهر » ايهام تناسب دارد ، چون معني مورد نظر شاعر عشق و محبت است اما غير از اين معني واژه ي « مهر » به معني خورشيد است كه در اين صورت با واژه هاي « عيوق و آفتاب » تناسب دارد .

مثال 2 :       گـر هـزار اسـت بلبـل اين بـاغ           همـه را نغمـه و تـرانه يكـي اسـت       

 توضيح : واژه ي « هزار » به دو معني است : 1- بلبل     2- عدد هزار كه در اين جا منظور شاعر معني دوم است اما غير از معني فوق كلمه ي « بلبل » با كلماتي چون « باغ ، نغمه و ترانه » تناسب دارد .

 

تمثيل

   آن است كه شاعر يا نويسنده به تناسب سخـن خـويش ، حكايـت ، داستـان يا نمونه و مثالي را ذكر مي كند تا از اين طريق ، مفاهيم و نظريات خود را به خواننده يا شنونده منتقل نمايد و آنچه در اين ميان مهم است نتيجه ي تمثيل مي باشد كه مي تواند سرمشقي براي موارد متفاوت باشد .

نكته : در اين داستان ها و حكايات ( تمثيل ها ) هر يك از حيوانات يا اشيا و جمادات نماد و نشانه ي چيزي هستند .

مثلاً در درس عبرت از كتاب سال اوّل شير نماد حق و قدرت مطلق ، گرگ نماد انسان هاي خود بين و گستاخ و روباه نماد انسان هاي عبرت پذير و تسليم شده مي باشند .

  در كتاب پيش دانشگاهي مبحث حسب حال درسهاي ( افسانه ي عاشقي و تسلي خاطر ) هر دو داستاني تمثيلي است كه اوّلي ، شاعر با آوردن داستاني تمثيلي اين نكته را يادآور شده است : « انسان بايد از موحبت عشق بر خوردار باشد ودر داستان تسلي خاطر جامي در پي آن است كه اين نكته ي عرفاني را متذكر شود : « خاطر از ياد معشوق پر كرد . »

ارسال المثل

   اگـر گـوينده در كلام خود ضرب المثلي را آگاهانه به كار گيـرد و يا كلام او بعداً ضـرب المثل شود ، مي گوييم داراي آرايه ي ارسال المثل است .

مثال 1 :    آن دم كه دل به عشق دهي خوش دمي بود       در كار خير حاجت هيچ استخاره نيست

مثال 2:      تــو نيكــي ميـكـن و در دجـــله انــداز        كـــه ايــزد  در  بيــابانــت  دهـــد  بــاز                             

                                                                                           ( همه ي بيت ضرب المثل است )

 

اسلوب معادله

   آن است كه شاعر دو مصراع يك بيت را به گونه اي هنرمندانه بيان كند كه در ظاهر هيچ گونه ارتباطي با يكديگر ندارد اما وقتي به دو مصراع خوب دقت كنيم در مي يابيم كه مصراع دوم در حكم مصداقي براي مصراع اوّل است تا جايي كه مي توان جاي دو مصراع را عوض كرد و ميان آن ها علامت مساوي گذاشت و اين ارتباط معنايي نيز بر پايه ي تشبيه استوار است .

مثال 1 :     عيب پاكان زود بر مردم هويدا مي شود           موي اندر شير خالص زود پيدا مي شود

مثال 2 :     محـرم اين هوش جز بي هوش نيست           مرزبـان را مشتـري جـز گـوش نيــست 

 

حسن تعليل

   آن است كه شاعر يا نويسنده براي سخن خود دليلي زيبا و شاعرانه مي آورد به گونه اي كه اين دليل ادبي قدرت قانع كردن مخاطب را دارد . و اين علّت سازي مبتني بر تشبيه است .

نكته : دليلي كه شاعر براي ادعاي خود مي آورد در حقيقت دليلي واقعي و عقلاني نيست بلكه دليلي است بر پايه ي ذوق و احساس شاعرانه .

مثال 1 :      نفحات صبح داني زچه روي دوست دارم         كه به روي دوست ماند كه برافكند نقابي         

توضيح : شاعر دليل دوست داشتن روشني صبح را در اين مي داند كه به چهره ي معشوق او مي ماند آنگاه كه نقاب از چهره بر مي دارد .

مثال 2 :  از صوفي پرسيدن هنگام غروب خورشيد چرا زرد رو است ؟ گفت : از بيم جدايي

 

لف و نشر

    لف در لغت به معني پيچيدن و نشربه معني پراكندن است اما در اصطلاح ادب آوردن دو يا چند كلمه است در بخشي از كلام كه توضيح آن ها در بخش ديگر آمده است .

نكته 1 : كلماتي كه در بخش اوّل مي آيند ، « لف » و كلمـاتي كـه به عنـوان توضيـح در بخـش دوم مي آيند ، « نشر » نام دارند .

نكته 2 : هرگاه نظم و ترتيب بين كلمات « لف و نشر » رعايت شده باشد ، آن را « لف و نشر مرتب » گويند و در غير اين صورت « لف و نشر مشوش » خوانده مي شود .

مثال 1 :       تا رفتنش ببينـم و گفتنش بشنـوم         از پاي تا به سر همه صمع و بصر شدم

توضيح : واژه هاي « ببينم » و « بشنوم » لف است . و دو واژه ي « سمع و بصر » نشر قرار گرفته است . چون كلمات « نشر» به ترتيب براي توضيح كلمات « لف » قرار نگرفته اند ، لذا به آن « لف و نشر مشوش » گويند . ( بصر شدم تا ببينم ، سمع شدم تا بشنوم )

مثال 2 :  دو كس دشمن ملك و دينند : پادشاه بي حلم و زاهد بي علم .  

توضيح: دوتركيب « دشمن ملك و دشمن دين » لف و دوتركيب « پادشاه بي حلم و زاهد بي علم» نشر هستند . لذا چون توضيح « نشر » با « لف » برابر است . آن را « لف و نشر مرتب » گويند . ( پادشاه بي حلم دشمن ملك و زاهد بي علم دشمن دين هستند.)

ب : بيان

   بيان شاخه اي از آرايه هاي ادبي است و به واسطه اي آن شناخته مي شود كه يك معني را چگونه به طريق مختلف مي توان ادا كرد .

بيان شامل مباحث : تشبيه ، استعاره ، مجاز و كنايه .

تشبيه

يعني مانند كردن چيزي به چيز ديگر كه به جهت داشتن صفت يا صفاتي با هم مشترك باشند .

هر تشبيه داراي چهار ركن يا پايه است :  

 1- مشبه : كلمه اي كه آن را به كلمه اي ديگر تشبيه مي كنيم .

 2- مشبه به : كلمه اي كه كلمه ي ديگر به آن تشبيه مي شود .

 3- ادات تشبيه : كلمات يا واژه هايي هستند كه نشان دهنده ي پيوند شباهت مي باشند و عبارتنداز : همچون ، چون ، مثل ، مانند ، به سان ، شبيه ، نظير ، همانند ، به كردار و … .

4- وجه شبه : صفت يا ويژگي مشترك بيت مشبه و مشبه به مي باشد . ( دليل شباهت )

مثال :        علي    مانند    شير   شجاع    است .

               مشبه        ادات     مشبه به   وجه شبه

نكته : « مشبه » و « مشبه به » طرفين تشبيه نام دارند . كه در تمام تشبيهات حضور دارند اما         « ادات تشبيه » و « وجه شبه » مي توانند در يك تشبيه حذف شوند. كه در اين صورت تشبيه با داشتن دو ركن « مشبه » و « مشبه به » بر قرار است .

مثال : دل همچو سنگت ، اي دوست به آب چشم سعدي      عجـب اسـت اگـر نگـردد كه بگردد آسيابي

توضيح : دل به سنگ تشبيه شده است اما وجه شبه « سختي » در اين بيت نيامده است .

نكته : در تشبيـه وقتي كه « وجـه شبه » و « ادات تشبيه » حـذف شود ، به آن « تشبيه بليغ » مي گويند . ( تشبيه بليغ زيباترين و رساترين تشبيه است . )

مثال :        دلش     سنگ      است .

                      مشبه          مشبه به

نكته 1 : در تشبيه هميشه وجود وجه شبه در « مشبه به » قويتر و بارز تر است كه ما « مشبه » را در داشتن وجه شبه به آن تشبيه مي كنيم .

نكته 2 : هر چه اركان تشبيه كمتر باشد تشبيه ادبي تر است . ( البته داشتن مشبه و مشبه به الزامي است )

نكته 3 : هرگاه در تشبيه بليغ ، يكي از طرفين تشبيه ( مشبه يا مشبه به ) به ديگري اضافه ( مضاف اليه) شود . به آن « اضافه ي تشبيهي » يا « تشبيه بليغ اضافي » مي گويند . در غير اين صورت ، تشبيه بليغ اضافي است . 

توجه : اين نوع تشبيه در كتاب هاي درسي بيشترين كاربرد را دارد .

مثال :     صبح اميد كه بد معتكف پرده ي غيب         گـو بـرون آي كه كـار شب تـار آخـر شد

             اضافه ي تشبيهي                         اضافه ي تشبيهي

توضيح : اميد به صبح تشبيه شده و غيب به پرده . 

تركيباتي مثل : درخت دوستي ، هماي رحمت ، لب لعل ، كيمياي عشق ، خانه ي دنيا ، فرعون تخيل ، نخل ولايت و … اضافه ي تشبيهي محسوب مي شوند .

توجه : دانش آموزان عزيز ! ياد گيري انواع تشبيه براي رشته هاي رياضي و تجربي ( غير انساني ) چندان ضرورني ندارد . اما از آنجايي كه دو نوع از تشبيه در كتب درسي شما بيشترين كاربرد را دارد ، لذا اشاره اي مختصر به آن ها مي كنيم .

1- تشبيه مفرد : تشبيهي كه هر يك از « مشبه » يا « مشبه به » آن ، يك ، چيز است و « وجه شبه» آن از همان يك چيز گرفته مي شود . ( شباهت آن ها فقط در يك چيز است )

مثال :        دانش    اندر    دل   چراغ    روشن   است .

                     مشبه                           مشبه به      وجه شبه

توضيح : در اين مثال وجه شبه ( روشني از يك كلمه چراغ ) استخراج شده است .

يادآوري : تمامي مثالهايي كه تاكنون براي شما ذكر كرديم ، از همين نوع تشبيه مي باشند .

2- تشبيه مركب : آن است كه هريك از « مشبه » يا « مشبه به » دو يا چند چيز هستند و وجه شبه نيز از دو يا چند چيز گرفته مي شود .

مثال :       ديـده ي اهـل طمـع به نعمـت دنيـا            پـر نشـود همچنـانكه چـاه به شبنـم

                             مشبه                                                           وجه شبه                          مشبه به

توضيح : « مشبه » تركيبي از دو چيز است ( ديده ي اهل طمع و نعمت دنيا ) و « مشبه به » نيز دو چيز است ( چاه و شبنم ) به اين معني : همانطور كه چاه با شبنم پر نمي شود ، چشم حريصان نيز با نعمت دنيا سير نمي شود .

نكته : در تشبيه مركب در حقيقت يك شكل كلي به شكل كلي ديگر همانند مي شود .

استعاره

استعاره در لغت به معني عاريت گرفتن و عاريت خواستن است امّا در اصطلاح استعاره نوعي تشبيه است كه درآن يكي از طرفين تشبيه ( مشبه يا مشبه به ) را ذكر و طرف ديگر را اراده كرده باشند .

نكته : اصل استعاره بر تشبيه استوار است و به دليل اينكه در استعاره فقط يك ركن از تشبيه ذكر مي شـود و خواننده را به تلاش ذهني بيشتري وا مي دارد ، لذا استعاره از تشبيه رساتر ، زيباتر و خيال انگيز تر است .

انواع استعاره : با توجه به اينكه در استعاره يكي از طرفين تشبيه ذكر مي شود ، آن را بر دو نوع تقسيم كرده اند .  1- استعاره ي مصرحه               2- استعاره ي مكنيه

 

استعاره ي مصرحه ( آشكار ) : آن است كه « مشبه به » ذكر و « مشبه » حذف گردد . ( در واقع مشبه به جانشين مشبه مي شود . )

مثال 1 :       اي آفتاب خوبان مي جوشد اندرونم              يك ساعتم بگنجان در سايه ي عنايت

توضيح : « آفتاب خوبان » استعاره براي معشوق است . ( آفتاب خوبان « مشبه به » كه ذكر شده و معشوق « مشبه » حذف شده است . )  

مثال 2 :    صدف وار گوهر شناسان را              دهان جز به لؤلؤ نكردند باز

توضيح : « لؤلؤ » استعاره از سخنان با ارزش است . ( لؤلؤ « مشبه به » ذكر شده و سخنان با ارزش     « مشبه » كه حذف شده است . )

 

استعاره مكنيه : آن است كه « مشبه » به همراه يكي از لوازم و ويژگي « مشبه به » ذكر گردد و خود « مشبه به » حذف شود .

نكته 1 : گاهي لوازم يا ويژگي « مشبه به » در جمله به « مشبه » نسبت داده مي شود .

مثال : مرگ چنگال خود را به خون فلاني رنگين كرد . 

توضيح : « مرگ » را به « گرگي » تشبيه كرده است كه چنگال داشته باشد اما خود « گرگ » را نياورد و « چنگال » كه يكي از لوازم و ويژگي گرگ است به آن ( مرگ ) نسبت داده است .

نكته2 : گاهي لوازم يا ويژگي « مشبه به » در جمله به « مشبه » اضافه مـي شود كه در ايـن صـورت « اضافه ي استعاري » است .

مثال 1 : سر نشتر عشق بر رگ روح زدند                   يك قطره از آن چكيد و نامش دل شد 

توضيح : « روح » را به بدني تشبيه كرده كه « رگ » داشته باشد و « رگ » را كه يكي از ويژگي هاي « مشبه به »است به « روح » اضافه كرده است .

مثال 2 :  مردي صفاي صحبت آيينه ديده             از روزن شب شوكت ديرينه ديده

                                                                      اضافه استعاري

توضيح : « شب » را به اطاقي تشبيه كرده كه « روزن يا پنجره » داشته باشد و « روزن » را كه يكي از ويژگيهاي « مشبه به » بود به « شب » اضافه كرده است .

نكته : جمله اي كه در آن آرايه استعاره به كار رفته ادبي تر است ، نسبت به جمله اي كه داراي آرايه تشبيه است .

نكته : در اضافه ي استعاري « مضاف » در معني حقيقي خود بكار نمي رود و ما « مضاف اليه » را به چيزي تشبيه مي كنيم كه داراي جزء يا اندامي است ولي چنين جزء و اندام كه « مضاف » است براي « مضاف اليه » يك واقعيت نيست بلكه يك تصور و فرض است .

مثال :               دست روزگار  ــــــــــ  دست براي روزگار يك تصور و فرض است .

                     روزن شب  ـــــــــــــ روزن يا پنجره اي براي شب يك تصور است و وافعيت ندارد .

نكته ي مهم : در استعاره مكنيه چنانچه مشبه به ، انسان باشد ، به آن « تشخيص » گويند .

 

تشخيص ( آدم نمايي ، انسان انگاري ، شخصيت بخشي )

نسبت دادن حالات و رفتار آدامي به ديگر پديده هاي خلقت است . ( دادن شخصيت انساني به موجوداتي غير از انسان )

مثال1 :   برگ هاي سبز درخت در وزش نسيم به رقص در مي آيند .

توضيح : رقصيدن يكي از حالات و رفتار انساني است كه در اين جا به برگهاي درخت نسبت داده شده است .

مثال2 : سحر در شاخسار بوستاني                چه خوش مي گفت مرغ نغمه خواني

نكته : هر موجودي غير از انسان در كلام « منادا » قرار گيرد آن كلام داراي تشخيص است .

مثال :    اي ديو سپيد پاي در بند               اي گنبد گيتي اي دماوند

نكته : همانطور كه اشاره شد استعاره مكنيه اي كه ، مشبه به آن « انسان » باشد ، تشخيص خواهد بود چه به صورت تركيب اضافي باشد يا غير اضافي .

مثال : ابر مي گريد و مي خندد از آن گريه چمن .

          1     1                2                     2

توضيح : در مثال فوق دو تشخيص به كار رفته است ،گريه را به ابر نسبت داده است و خنده را به چمن .

توجه : تركيباتي نظير : دست روزگار ، پاي اوهام ، دست اجل ، قهقه ي قشنگ ، حيثيت مرگ ، زبان سوسن ، دهن لاله و … همگي اضافه ي استعاري مكنيه ( تشخيص ) هستند .

نكته : همه ي تشخيص ها استعاره ي مكنيه مي باشند ، اما استعاره مكنيه زماني تشخيص است كه « مشبه به » آن انسان باشد .

مثال 1 : اختر شب در كنار كوهساران ، سر خم مي كند .

مثال 2 : ديده ي عقل مست توچرخه ي چرخ پست تو .

مثال 3 : به صحرا شدم عشق باريده بود .

توضيح : در مثال(1) اختر شب به « انساني » تشبيه شده كه سرش را خم مي كند اما خود « انسان » مشبه به است ، نيامده است .

در مثال (2) عقل را به انساني تشبيه كرده و « ديده» كه يكي از ويژگي هاي انسان است به آن اضافه شده اما در مثال (3) عشق را به باراني تشبيه كرده كه ببارد .

تذكر : همان طور كه گفته شد چون مثال(1) و (2) « مشبه به» آن ها انسان بوده داراي استعاره مكنيه و تشخيص است اما در مثال (3) « مشبه به » باران است ، لذا فقط استعاره ي مكنيه داريم .

 

اضافه ي اقتراني

با توجه به اين كه اضافه ي اقتراني شباهت زيادي به اضافه ي استعاري دارد ، براي شناخت اين دو نوع استعاره از يكديگر ، اضافه اقتراني را توضيح مي دهيم :

اضافه ي اقتراني : آن است كه وجود « مضاف » براي « مضاف اليه » يك واقعيت باشد . برعكس اضافه ي استعاري كه وجود « مضاف » براي « مضاف اليه » يك واقعيت نيست .

مثال : حسين دست دوستي به من داد .

توضيح : دست را به قصد دوستي به من داد كه « دست » براي نشان دادن دوستي يك واقعيت است . 

نكته : براي تشخيص آسان اضافه اقتراني از اضافه ي استعاري ، مي توان از دو شيوه استفاده كرد:

1- كافي است كه بدانيد در اضافه ي اقتراني ، مضاف اليه عملي است كه مضاف انجام مي دهد.

مثال1: پروردگارا ! روا مدار كه به حريم اجتماع پاي تعدي و تجاوز بگذارند.

مثال2: پروردگارا ! مگذار دامان وجودم به پليدي هاي گناه بيالايد.

توضيح: در مثال اول تعدي و تجاوز عملي است كه « پا » انجام مي دهد ؛ولي در مثال دوم، چنين رابطه اي برقرار نيست بلكه« وجود » را به لباسي تشبيه كرده ايم كه دامن داشته است.

2- بين دو جزء اضافه ي اقتراني ( مضاف و مضاف اليه ) مي توان عبارت « از روي » را قرار دادو يك جمله ساخت.

مثال : در اضافه ي « دست ارادت » — دست را از روي ارادت دراز كرد .

توجه: تركيباتي نظير : دست محبت، پاي ارادت، چشم احترام ، ديده ي محبت ، گوش توجه ، چشم اعتنا ، پاي بطلان ، قلم عفو  و … اضافه ي اقتراني مي باشند كه بين همه ي اين تركيبات اضافي ، مي توان « از روي » را قرار داد .

 

مجاز

مجاز به كار بردن واژه اي است در غير معني حقيقي به شرط وجود قرينه .

قرينه در مجاز: نشانه است كه به كمك آن مي توان معني غير حقيقي كلمه اي را فهميد.

مثال1 : ايران در بازي هاي آسيايي شركت مي كند.

توضيح : كلمه ي « ايران » مجاز از يك تيم ورزشي از ايران است و « شركت در بازي » قرينه است كه به ما كمك مي كند تا بفهميم كه منظور از كلمه ايران كشور ايران نيست .

مثال 2: سينه خواهم شرحه شرحه از فراق            تا بگويم  شرح  درد  اشتياق

توضيح :كلمه ي سينه مجاز از انسان عاشق است .

نكته: از آنجا كه در استعاره لفظ در معناي حقيقي خود به كار نمي رود ، لذا هر استعاره اي نوعي مجاز است .پس هر مجازي استعاره نيست اما همه ي استعاره ها مجاز است .

كنايه

كنايه در لغت به معناي پوشيده سخن گفتن است و در اصطلاح سخني است كه داراي دو معني دور و نزديك است . كه معني نزديك آن مورد نظر نيست اما گوينده جمله را چنان تركيب مي كند و به كار مي برد كه ذهن شنونده از معني نزديك به معني دور منتقل مي شود.

نكته: در كنايه الفاظ همه خقيقي اند اما مقصود گوينده معناي حقيقي و ظاهري آن نيست.

نكته: كنايه معمولا در يك جمله يا يك تركيب به كار مي رود .

مثال 1 : هنوز از دهن بوي شير آيدش.

توضيح: كنايه از اين كه هنوز بچه است و بارز ترين نشانه ي بچگي همان شير خوردن است .

مثال 2 : كه رهام را جام باده است جفت.

توضيح :كنايه از اين كه رهام عياش و خوشگذران است و مرد جنگ نيست.

مثال 3: ببايد زدن سنگ را بر سبوي.

توضيح: سنگ را بر سبو زدن كنايه از آزمايش و امتحان كردن است.

 

عباراتي نظير : دست و پا كردن ، روي كسي را به زمين انداختن ، شكم را صابون زدن ، بند از بند گشودن ، زبان در كشيدن ، عنان گران كردن ، دهان دوختن ، پاي در دامن آوردن ، سر زخاك بر آوردن ، دست ندادن ، دست به سياه و سفيد نزدن ، دست روي دست گذاشتن و …همه كنايه هستند.

 

                                                                  تلاش تان پر ثمر باد                                                                                          

 

 

تلمیح

تلمیح :اشاره است به بخشی از دانسته های تاریخی،اساطیری و ….

 

0