Karen Horney (/ˈhɔːrnaɪ/;[2][3]née Danielsen; 16 September 1885 – 4 December 1952) was a German psychoanalyst who practiced in the United States during her later career. Her theories questioned some traditional Freudian views. This was particularly true of her theories of sexuality and of the instinct orientation of psychoanalysis. She is credited with founding feminist psychology in response to Freud’s theory of penis envy. She disagreed with Freud about inherent differences in the psychology of men and women, and she traced such differences to society and culture rather than biology.[4] As such, she is often classified as neo-Freudian.
Horney was born Karen Danielsen on 16 September 1885 in Blankenese, Germany, near Hamburg. Her father, Berndt Wackels Danielsen (1836–1910), was Norwegian but had German citizenship. He was a ship’s captain in the merchant marine, and a Protestant traditionalist (his children nicknamed him “the Bible-thrower”, as he did indeed throw Bibles).[1]
Her mother, Clotilde, née van Ronzelen (1853–1911), known as “Sonni”, was also Protestant, of Dutch origin. She was said to be more open-minded than Berndt, and yet she was “depressed, irritable, and domineering toward Karen”.[5]
Karen’s elder brother was also named Berndt, and Karen cared for him deeply. She also had four elder half-siblings[6][7][8] from her father’s previous marriage. However, there was no contact between the children of her father’s two marriages.
According to Horney’s adolescent diaries her father was “a cruel disciplinary figure,” who also held his son Berndt in higher regard than Karen. Instead of being offended or feeling indignation over Karen’s perceptions of him, her father brought her gifts from far-away countries. Despite this, Karen always felt deprived of her father’s affection and instead became attached to her mother.[notes 1]
کارن روانشناس آلمانی
From roughly the age of nine Karen became ambitious and somewhat rebellious. She felt that she could not become pretty, and instead decided to vest her energies into her intellectual qualities — despite the fact she was seen by most as pretty. At this time she developed a crush on her older brother, who became embarrassed by her attentions — soon pushing her away. She suffered the first of several bouts of depression — an issue that would plague her for the rest of her life.[6]
In 1904, when Karen was 19, her mother left her father (without divorcing him), taking the children with her.
Against her parents’ wishes, Horney entered medical school in 1906.[9] The University of Freiburg was in fact one of the first institutions throughout Germany to enroll women in medical courses—with higher education only becoming available to women in Germany in 1900. By 1908, Horney had transferred to the University of Göttingen, and would transfer once more to the University of Berlin before graduating with an M.D. in 1913. Attending several universities was common at the time to gain a basic medical education.
Through her fellow student Carl Müller-Braunschweig—who later became a psychoanalyst—she met the business student Oskar Horney. They married in 1909.[1][9] The couple moved to Berlin together, where Oskar worked in industry while Karen continued her studies at the Charité.
Within the space of one year, Karen gave birth to her first child and lost both of her parents. She entered psychoanalysis to help her cope. Her first analyst was Karl Abraham in 1910, then she moved to Hanns Sachs.[10]
Karen and Oskar had three daughters. The first, born in 1911, was Brigitte Horney, who became a famous actress.
In 1920, Horney was a founding member of the Berlin Psychoanalytic Institute. She then took up a teaching position within the Institute.[9] She helped design and eventually directed the Society’s training program, taught students, and conducted psychoanalytic research. She also saw patients for private psychoanalytic sessions, and continued to work at the hospital.[10]
By 1923, Oskar Horney’s firm became insolvent, and Oskar developed meningitis soon after. He rapidly became embittered, morose and argumentative. That same year, Horney’s brother died of a pulmonary infection. Both events contributed to a worsening of Horney’s mental health. She entered into a second period of deep depression; she swam out to sea during a vacation and considered committing suicide.
In 1926, Horney and her husband separated; they would divorce in 1937. She and her three daughters moved out of Oskar’s house. Oskar had proven to be very similar to Horney’s father, with an authoritarian personality. After studying more psychoanalytic theory, Horney regretted having allowed her husband to rule over his children when they were younger.
Despite her increasing deviation from orthodox Freudian doctrine, she practiced and taught at the Berlin Psychoanalytic Society until 1932. Freud’s increasing coolness toward her and her concern over the rise of Nazism in Germany motivated her to accept an invitation by Franz Alexander to become his assistant at the Chicago Institute of Psychoanalysis, and in 1932, she and her daughters moved to the United States.[10]
Two years after moving to Chicago, Horney relocated to Brooklyn. Brooklyn was home to a large Jewish community, including a growing number of refugees from Nazi Germany, and psychoanalysis thrived there. It was in Brooklyn that Horney became friends with analysts such as Harry Stack Sullivan and Erich Fromm. She had a sexual relationship with Fromm that ended bitterly.
While living in Brooklyn, Horney taught and trained analysts in New York City, working both at the New School for Social Research and the New York Psychoanalytic Institute.[10]
It was in Brooklyn that Horney developed and advanced her composite theories regarding neurosis and personality, based on experiences gained from working in psychotherapy. In 1937 she published The Neurotic Personality of Our Time, which had wide popular readership. By 1941, Horney was Dean of the American Institute of Psychoanalysis, a training institute for those who were interested in Horney’s own organization, the Association for the Advancement of Psychoanalysis. She founded this organization after becoming dissatisfied with the generally strict, orthodox nature of the prevailing psychoanalytic community.
Horney’s deviation from Freudian psychology led to her resigning from her post, and she soon took up teaching in the New York Medical College. She also founded a journal, the American Journal of Psychoanalysis. She taught at the New York Medical College and continued practicing as a psychiatrist until her death in 1952.
Horney looked at neurosis in a different light from other psychoanalysts of the time.[6] Her expansive interest in the subject led her to compile a detailed theory of neurosis, with data from her patients. Horney believed neurosis to be a continuous process—with neuroses commonly occurring sporadically in one’s lifetime. This was in contrast to the opinions of her contemporaries who believed neurosis was, like more severe mental conditions, a negative malfunction of the mind in response to external stimuli, such as bereavement, divorce or negative experiences during childhood and adolescence. This has been debated widely by contemporary psychologists.
Horney believed these stimuli to be less important, except for influences during childhood. Rather, she placed significant emphasis on parental indifference towards the child, believing that a child’s perception of events, as opposed to the parent’s intentions, is the key to understanding a person’s neurosis. For instance, a child might feel a lack of warmth and affection should a parent make fun of the child’s feelings. The parent may also casually neglect to fulfill promises, which in turn could have a detrimental effect on the child’s mental state.
From her experiences as a psychiatrist, Horney named ten patterns of neurotic needs.[11] These ten needs are based upon things which she thought all humans require to succeed in life. Horney modified these needs somewhat to correspond with what she believed were individuals’ neuroses. A neurotic person could theoretically exhibit all of these needs, though in practice much fewer than the ten here need to be present for a person to be considered a neurotic.
The ten needs, as set out by Horney, (classified according to her so-called coping strategies) are as follows:[12]
Moving Toward People (Compliance)
Moving Against People (Aggression)
Moving Away from People (Withdrawal)
Upon investigating the ten needs further, Horney found she was able to condense them into three broad categories:
Horney delves into a detailed explanation of the above needs (and their corresponding neurotic solutions) in her book ‘Neurosis and Human Growth’.
Horney saw narcissism quite differently from Freud, Kohut and other mainstream psychoanalytic theorists in that she did not posit a primary narcissism but saw the narcissistic personality as the product of a certain kind of early environment acting on a certain kind of temperament. For her, narcissistic needs and tendencies are not inherent in human nature.
Narcissism is different from Horney’s other major defensive strategies or solutions in that it is not compensatory. Self-idealization is compensatory in her theory, but it differs from narcissism. All the defensive strategies involve self-idealization, but in the narcissistic solution it tends to be the product of indulgence rather than of deprivation. The narcissist’s self-esteem is not strong, however, because it is not based on genuine accomplishments.[13]
Horney, together with fellow psychoanalyst Alfred Adler, formed the Neo-Freudian discipline.
While Horney acknowledged and agreed with Freud on many issues, she was also critical of him on several key beliefs.
Like many who held opposing views with Freud, Horney felt that sex and aggression were not the primary constituents for determining personality. Horney, along with Adler, believed there were greater influences on personality through social occurrences during childhood, rather than just repressed sexual passions. The two focused more on how the conscious mind plays a role in human personality, not just subconscious repression.[14] Freud’s notion of “penis envy” was particularly subject to criticism, as well.[15] She thought Freud had merely stumbled upon women’s jealousy of men’s generic power in the world. Horney accepted that penis envy might occur occasionally in neurotic women, but stated that “womb envy” occurs just as much in men: Horney felt that men were envious of a woman’s ability to bear children. The degree to which men are driven to success may be merely a substitute for the fact that they cannot carry, nurture and bear children. Horney also thought that men were envious of women because they fulfill their position in society by simply “being”, whereas men achieve their manhood according to their ability to provide and succeed.[citation needed]
Horney was bewildered by psychiatrists’ tendency to place so much emphasis on the male sexual organ. Horney also reworked the Freudian Oedipal complex of the sexual elements, claiming that the clinging to one parent and jealousy of the other was simply the result of anxiety, caused by a disturbance in the parent-child relationship.
Despite these variances with the prevalent Freudian view, Horney strove to reformulate Freudian thought, presenting a holistic, humanistic view of the individual psyche which placed much emphasis on cultural and social differences worldwide.
Horney was also a pioneer in the discipline of feminine psychiatry.[16][17] As one of the first female psychiatrists, she was the first known woman to present a paper regarding feminine psychiatry. Fourteen of the papers she wrote between 1922 and 1937 were amalgamated into a single volume titled Feminine Psychology (1967). As a woman, she felt that the mapping out of trends in female behaviour was a neglected issue. In her essay entitled “The Problem of Feminine Masochism”, Horney felt she proved that cultures and societies worldwide encouraged women to be dependent on men for their love, prestige, wealth, care and protection. She pointed out that in the society, a will to please, satiate and overvalue men had emerged. Women were regarded as objects of charm and beauty—at variance with every human being’s ultimate purpose of self-actualization.
Women, according to Horney, traditionally gain value only through their children and the wider family. She touched further on this subject in her essay “The Distrust Between the Sexes” in which she compared the husband-wife relationship to a parent-child relationship—one of misunderstanding and one which breeds detrimental neuroses. Most notably, her work “The Problem of the Monogamous Ideal” was fixed upon marriage, as were six other of Horney’s papers. Her essay “Maternal Conflicts” attempted to shed new light on the problems women experience when raising adolescents.
Horney believed that both men and women have a drive to be ingenious and productive. Women are able to satisfy this need normally and internally—to do this they become pregnant and give birth. Men satisfy this need only through external ways; Horney proposed that the striking accomplishments of men in work or some other field can be viewed as compensation for their inability to give birth to children.
Horney developed her ideas to the extent that she released one of the first “self-help” books in 1946, entitled Are You Considering Psychoanalysis?. The book asserted that those, both male and female, with relatively minor neurotic problems could, in effect, be their own psychiatrists. She continually stressed that self-awareness was a part of becoming a better, stronger, richer human being.
In the mid-1930s, Horney stopped writing on the topic of feminine psychology and never resumed. Her biographer B.J. Paris writes:
Horney’s apparent loss of interest in feminine psychology has led some to contend that she was never really a feminist, despite the fact that she was far ahead of her time in her trenchant critique of the patriarchal ideology of her culture and the phallocentricity of psychoanalysis. Janet Sayers argues that although Horney’s “rejection of Freud’s work in the name of women’s self-esteem has certainly inspired many feminists,” she herself “was far too much of an individualist ever to engage in collective political struggle—feminist or otherwise.”[18]
کارن روانشناس آلمانی
Instead, she became increasingly interested in the subject of neurosis. Horney’s mature theory of neurosis, according to Paris, “makes a major contribution to psychological thought—particularly the study of personality—that deserves to be more widely known and applied than it is.”[19]
Near the end of her career, Karen Horney summarized her ideas in Neurosis and Human Growth: The Struggle Toward Self-Realization, her major work published in 1950. It is in this book that she summarizes her ideas regarding neurosis, clarifying her three neurotic “solutions” to the stresses of life.[20] The expansive solution became a tripartite combination of narcissistic, perfectionistic and arrogant-vindictive approaches to life. (Horney had previously focused on the psychiatric concept of narcissism in a book published in 1939, New Ways in Psychoanalysis). Her other two neurotic “solutions” were also a refinement of her previous views: self-effacement, or submission to others, and resignation, or detachment from others. She described case studies of symbiotic relationships between arrogant-vindictive and self-effacing individuals, labeling such a relationship bordering on sadomasochism as a morbid dependency. She believed that individuals in the neurotic categories of narcissism and resignation were much less susceptible to such relationships of co-dependency with an arrogant-vindictive neurotic.
While non-neurotic individuals may strive for these needs, neurotics exhibit a much deeper, more willful and concentrated desire to fulfill the said needs.
Horney also shared Abraham Maslow’s view that self-actualization is something that all people strive for. By “self” she understood the core of one’s own being and potential.[21] Horney believed that if we have an accurate conception of our own self, then we are free to realize our potential and achieve what we wish, within reasonable boundaries. Thus, she believed that self-actualization is the healthy person’s aim through life—as opposed to the neurotic’s clinging to a set of key needs.
According to Horney we can have two views of our self: the “real self” and the “ideal self”. The real self is who and what we actually are. The ideal self is the type of person we feel that we should be. The real self has the potential for growth, happiness, will power, realization of gifts, etc., but it also has deficiencies. The ideal self is used as a model to assist the real self in developing its potential and achieving self-actualization. (Engler 125) But it is important to know the differences between our ideal and real self.
The neurotic person’s self is split between an idealized self and a real self. As a result, neurotic individuals feel that they somehow do not live up to the ideal self. They feel that there is a flaw somewhere in comparison to what they “should” be. The goals set out by the neurotic are not realistic, or indeed possible. The real self then degenerates into a “despised self”, and the neurotic person assumes that this is the “true” self. Thus, the neurotic is like a clock’s pendulum, oscillating between a fallacious “perfection” and a manifestation of self-hate. Horney referred to this phenomenon as the “tyranny of the shoulds” and the neurotic’s hopeless “search for glory”.[22] She concluded that these ingrained traits of the psyche forever prevent an individual’s potential from being actualized unless the cycle of neurosis is somehow broken, through treatment or, in less severe cases, life lesson.
The Karen Horney Clinic opened on May 6, 1955 in New York City, in honor of Horney’s achievements. The institution seeks to research and train medical professionals, particularly in the psychiatric fields, as well as serving as a low-cost treatment center. Some patients are not suitable for psychoanalysis and are treated with psychotherapeutic modalities such as supportive psychotherapy, and psychoanalytic psychotherapy, all based on Horney’s ideas.[23]
The following are all still in print:
The same article in PDF format
Psychoanalytic Social Theory – Karen Horney
کارن هورنای (به انگلیسی: Karen Horney) (زاده ۱۶ سپتامبر ۱۸۸۵ – درگذشته ۴ دسامبر ۱۹۵۲) یک روانکاو آلمانی پیرو مکتب فروید بود. تبار هورنای در اصل نروژی و هلندی بود.
کارن هورنای بسیاری از نظریات فروید، از جمله نظریه معروف «غریزهٔ جنسی» او را رد میکند. وی برخلاف فروید که علت اساسی بیماریهای روانی را سرکوب نمودن تمایلات غریزی و از همه مهمتر غرایز جنسی میداند، معتقد است که بیماریهای روانی حاصل روابط خشن و ناهنجار افراد محیط با کودک است.فروید در مقاله توضیحات، کاربردها و راهکارها، ۱۹۳۳، میگوید: «این تقریباً ویژگی جهانشمول این «جنبشهای جداییطلبانه» است که هر یک جزئی از گنجینه موضوعات روانکاوی را برمیدارد و خود را بر اساس این قاپیدن مستقل میکند – با انتخاب برای مثال غریزهٔ غلبه یا تعارض اخلاقی یا [اهمیت] مادر یا ژنیتال و از این قبیل.»[۱]
کارن هورنای در ۱۶ سپتامبر سال ۱۸۸۵ در آلمان متولد شد. تحصیلات خود را در پزشکی و روانپزشکی در همانجا به پایان رسانید. در سال ۱۹۳۲ به ایالات متحده مهاجرت نمود و به عنوان استاد دانشگاه در رشته روانکاوی مشغول به تدریس شد. در ضمن با همکاری عدهای از همکاران و شاگردان خود مؤسسهای به نام «مؤسسه روانکاوی هورنای» در نیویورک دایر نمود، که هماکنون شاگردان او این مؤسسه را اداره میکنند.
کارن هورنای در چهارم دسامبر سال ۱۹۵۲ در ایالات متحده درگذشت.
هانیه روزبهانی
خانم «کارن هورنای (Karen Horney) »، روانشناس و روانکاو آلمانی و یکی از برجستهترین روانشناسان معاصر با رویکرد روانکاوی تحلیلی است. هورنای یکی از شخصیتهایی است که نظریاتش تاثیر گستردهای بر روانشناسی و روانکاوی معاصرگذاشته است؛ او همچنین بنیانگذار انجمن پیشرفت روانکاوی و موسسه روانکاوی امریکا بود. کارن هورنای را در کنار «آلفرد آدلر»، بنیانگذار نئوفرویدیسم به شمار میآورند.
شروع ماجرا و باز هم اختلافنظر با فروید!
کارن روانشناس آلمانی
ظاهرا اکثر دوروبریها و پیروان «فروید» در یک نقطهای از کار علمیشان نمک خوردند و نمکدان شکستند! هورنای هم ابتدا شاگرد و دنبالهروی فروید بود، ولی بهمرور راه خود را از او جدا کرد و تبدیل به یکی از منتقدان فروید شد. بعد از «آدلر» و تا حدودی «یونگ»، نوبت کارن هورنای بود که مخالفتش را با فروید ابراز کند و به صف مخالفان او بپیوندد؛ البته مخالفت او درباره همه مفاهیم نظریه روانکاوی نبود، اما در هر صورت در چند مورد اساسی به این نظریه انتقاد داشت و میخواست قسمتهایی از نظرات فروید را اصلاح یا تکمیل کند.
کارن هورنای بعضی از نظریات فروید از جمله نظریه «غریزه جنسی» او را رد میکند. مهمترین نقد هورنای به استادش، فروید، در این بود که او معتقد نبود مشکلات روانی از سرکوب غریزه جنسی ناشی میشوند؛ بلکه به نظر او علت اصلی نابسامانیهای روحی و رفتاری آدمها، روابط خشن و محیط نابهنجار است. هورنای مثل آدلر بیشتر بر روابط و تعامل اجتماعی تاکید داشت و معتقد بود منشا انگیزش انسان، بیشتر از آنکه به قول فروید نیروی جنسی یا پرخاشگری باشد، نیاز به امنیت و محبت است.
در کل برداشت هورنای از ماهیت انسان خیلی خوشبینانهتر از فروید است؛ برای مثال او درباره اهمیت سالهای کودکی با فروید موافق بود، اما اینقدر آن را فراگیر یا تاثیرگذار نمیدانست. او میگفت مراحل رشدی که فروید در نظر گرفته است، در همه جای دنیا و برای همه یکسان نیست و تعارضهای دوران کودکی که فروید از آن سخن میگفت، برای همه اتفاق نمیافتد؛ همچنین او نقش عوامل فرهنگی را پررنگتر میدید.
در جستوجوی عاطفه گمشده
کارن هورنای جمله معروفی دارد که میگوید: «مصیبت اصلی، همیشه فقدان صمیمیت و محبت واقعی است». شاید او به این دلیل به این نتیجه رسیده بود که بخش مهمی از زندگی خود را در جستوجوی مهر و محبت واقعی سپری کرده بود. او زمانی در دفتر خاطراتش نوشته بود: «چرا تمام چیزهای زیبا در این دنیا به من داده شده است به جز یکی که عالیترین آنهاست و آن محبت است؛ من قلبی دارم که شدیدا به محبت احتیاج دارد!»
هورنای در کودکی و نوجوانی رابطه خوبی با پدرش نداشت. پدر او مردی عبوس و خشن و بیتوجه بود و هورنای همیشه از این بیمهری رنج میبرد. آنطور که او بعدا در نظریهاش توضیح میدهد، این احساس کمبود یا فقدان عاطفه، موجب اضطراب او شده بود و از دوران نوجوانی به این نتیجه رسیده بود که با عاشقشدن حداقل بهطور موقت میتواند این حس اضطراب و ناامنی را خاموش کند؛ بنابراین بعد از ازدواجی که به جدایی انجامید، با چند نفر دیگر وارد رابطه عاشقانه شد و جستوجوی بیتابانهاش را برای محبت ادامه داد، اما هیچکدام از روابطش دوامی نیاوردند.
یکی از این افراد «اریک فروم»، روانکاو معروف امریکایی بود که از هورنای پانزده سال جوانتر بود و رابطه این دو نیز بعد از چند سال به سردی گرایید.
نیاز به امنیت
نیاز به امنیت از مفاهیم مهم نظریه هورنای است. او معتقد است اینکه کودک در محیط خانواده از نظر روانی احساس امنیت کرده و حس کند مورد لطف و توجه والدین است، برای رشد بهنجار شخصیت او الزامی است و اگر والدین نتوانند این احساس را به کودک منتقل کنند، احساس امنیت روانی کودک ضعیف میشود. والدین به شیوههای مختلفی میتوانند این احساس امنیت را از بین ببرند؛ مثل تحقیر و توهینکردن، تبعیض قائلشدن بین خواهر و برادرها، بدقولی، سردبودن از نظر هیجانی و عاطفی و …؛ اما اگر کودک حس کند که او را دوست دارند و به خانواده احساس تعلق کند، حتی ضربههای روانی و اتفاقات آسیبزا را میتواند تحمل کند؛ یعنی حتی اگر مورد تعرض قرار گیرد یا مورد خشونت جسمی واقع شود، باز دچار آسیب روانی جدی و غیرقابلجبرانی نخواهد شد. درواقع انگار این محبت که با خود احساس امنیت به همراه دارد، او را تا حد زیادی در برابر حوادث آسیبزا واکسینه میکند.
تیپهای عصبی
هورنای میگوید که تقریبا همه ما در دوران کودکی، کم یا زیاد، یک اضطراب بنیادین را تجربه میکنیم که بهصورت احساس فراگیر و پنهانی تنها و درماندهبودن در دنیای خصمانه است. حالا انسانها در برابر این اضطراب به سه شکل از خود محافظت میکنند و بر اساس آن به سه تیپ عصبی تقسیم میشوند:
البته باید به دو نکته توجه کرد؛ اول اینکه این یک تقسیمبندی کلی است و در همه ما تا حدودی هر سه گرایش میتواند وجود داشته باشد، اما در فرد عصبی یا روانرنجور یکی از این سه گرایش غالب و حاکم است و یکی از این رفتارها پررنگتر است. درواقع تفاوت یک فرد سالم با فرد روانرنجوری که در یکی از این تیپها میگنجد، در شدت ابراز این گرایشها است. نکته دیگر اینکه انسانهای سالم با توجه به شرایط و متناسب با موقعیت ممکن است یکی از این سه گرایش را ابراز کنند؛ برای مثال جایی باید در برابر مرجع قدرت مثل رئیس شرکت از در اطاعت و سازگاری درآمد و جایی دیگر برای احقاق حق مجاز است که کمی پرخاش نشان داد. اما فرد عصبی یک از این رفتارها را بدون توجه به شرایط و موقعیت همهجا ابراز میکند و برای تغییر این گرایش از خود انعطافپذیری نشان نمیدهد.
پینوشت ۱: کارن هورنای آثار معروف و ارزشمندی در زمینه روانکاوی دارد که مطالعه آن به همه علاقهمندان توصیه میشود. از جمله این آثار، میتوان به کتابهای «خودکاوی»، «تضادهای درونی ما»، «روانشناسی زن» و «عصبیت و رشد آدمی» اشاره کرد که همگی به فارسی ترجمه شده است.
پینوشت۲: منابع مورد استفاده در این مقاله:
«نظریههای شخصیت شولتز:، ترجمه «یحیی سیدمحمدی» و «خودکاوی» اثر کارن هورنای، ترجمه «محمدجعفر مصفا»
اگر میخواهید از آخرین و محبوبترین مقالات ما در ایمیل خود مطلع شوید، همین الان ایمیل خود را در کادر زیر وارد کنید
نام
ایمیل *
پس از کلیک بر روی اشتراک لطفا صندوق ورودی یا بخش اسپم ایمیل خود را چک کنید
صندوق ایمیل یا پوشه اسپم خود را جهت تائید اشتراک خود چک کنید
تعداد علاقهمندانی که تاکنون عضو خبرنامه ما شدهاند
۲۱۵
20:00, 2020-08-01 ۴۶۲ movafaghiat
کارن روانشناس آلمانی
20:00, 2020-07-20 ۵۵۶ movafaghiat
20:00, 2020-07-15 ۸۶۱ movafaghiat
20:00, 2020-07-13 ۱۲۶۳ movafaghiat
20:00, 2020-07-06 ۹۵۰ movafaghiat
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخشهای موردنیاز علامتگذاری شدهاند *
دیدگاه
ذخیره نام، ایمیل و وبسایت من در مرورگر برای زمانی که دوباره دیدگاهی مینویسم.
تصویر امنیتی *
به ما در شبکه های اجتماعی بپیوندید !
برای عضویت در خبرنامه و دریافت مطالب ایمیل خود را وارد کنید
نام
ایمیل *
پس از کلیک بر روی اشتراک لطفا صندوق ورودی یا بخش اسپم ایمیل خود را چک کنید
صندوق ایمیل یا پوشه اسپم خود را جهت تائید اشتراک خود چک کنید
درباره ما
آدرس : تهران زعفرانیه خیابان آصف انتهای پرویز وهابی غربی پلاک ۱۵ ایمیل :info@movafaghiat.com تلفن : 22183030 اینستاگرام : movafaghiatmag@
درباره شمس و مولانا از دیرباز تاکنون آثار قابل توجهی نگاشته شده است. در این مقاله رابطه شمس و مولانا از دیدگاه روانشناسان بزرگ بررسی و تحلیل شده است.
به گزارش خبرگزاری مهر، متن زیر با عنوان تحلیل شخصیت شمس تبریزی با تکیه بر نظریه کارن هورنای توسط عبدالله ادیم، پروین گلیزاده و علی فیروزی نوشته شده است:
مقدمه
رابطه شمس و مولانا اتفاقی نادر در تاریخ بشری بوده است که نویسندگان و افراد زیادی درباره آن سخن گفتهاند ولی به علت غافل ماندن از جنبههای روانی این ارتباط، هیچکدام از آنها آن طور که باید و شاید حق مطلب را ادا نکردهاند؛ از آنجا که انسان موجود پیچیدهای است، بدون کمک گرفتن از جنبههای مختلف روانشناسی، ابعاد وجودی وی ناشناخته باقی میماند؛ به همین دلیل در این پژوهش سعی شده است این ارتباط از دیدگاه روانشناسان بزرگ بررسی و تحلیل شود. شالوده تحلیل شخصیت شمس بر اساس نظریه شخصیتی کارن هورنای (Karen Horney)۱ بنیان نهاده شده است و تأثیرپذیری و تحولپذیری مولانا (بلوغ دوم روانی – اجتماعی وی) بر اساس نظریات شخصیتی یونگ و اریک برن ( Eric Berne )۲ تحلیل شده است. هر کدام از این نظریه پردازان تنها از یک زاویه و به بخشی از شخصیت انسان توجه نمودهاند؛ به همین منظور شخصیت شمس و این که چرا به دنبال مولانا بوده است، بر اساس نظریه شخصیت هورنای تحلیل شده است و داستان زندگی مولانا (به طور ویژه در سن چهل سالگی) و این که آیا در شخصیت شمس اثر گذاشته است و یا تحت تأثیر آن قرار گرفته است، بر اساس نظریه یونگ و برن تحلیل شده است.پیشینه تحقیق
درباره شمس و مولانا از دیرباز تاکنون آثار قابل توجهی نگاشته شده است که در هر یک کوشش شده است گره برخی از جنبههای شخصیتی این دو عارف بزرگ گشوده شود. برای پرهیز از اطاله کلام، به کتابها و مقالات متأخر که پایهای علمی دارند، اشاره میشود. مهمترین پژوهش درباره شخصیت شمس تبریزی کتاب «خط سوم» ناصرالدین شاه حسینی است که بازکاوی شجاعانه عرفان کهن ایرانی-اسلامی با تکیه بر روابط شمس و مولوی است. مؤلف در این اثر ارزشمند به شرح و واکاوی شخصیت شمس و تأثیر وی و مولوی بر یکدیگر با زبانی ساده و جذاب میپردازد. هر چند نویسنده در بخشهای مختلف به طور پراکنده درباره موضوع پژوهش حاضر سخن میگوید اما به نکتههای روانشناسی مورد نظر نویسندگان این مقاله اشارهای نداشته است. بهمن نزهت در مقالهای با عنوان «کیمیاگریهای شمس» به تحلیل اسلوب بیان و ساختار تجارب عرفانی شمس میپردازد اما ساختار شخصیتی شمس را تحلیل و واکاوی نمیکند (نزهت، ۱۳۹۰: ۲۳). ابراهیم استاجی در مقاله «سرای سکوت» به بحث درباره سکوت و تولد دوباره مولوی در دیدار با شمس تبریزی میپردازد. وی ضمن تحلیل عرفانی این دیدار، بر این باور است که شمس، خاموشی و سکوت را به مولوی آموخت تا از درون مولوی متشرع، مولوی عارف و عاشق زاده شود. وی نتیجه میگیرد که تغییر حال مولوی و آثار او زاده دیدار او با شمس، تأثیر آموزههای شمس و فراگیری سکوت عرفانی بود؛ شاید به همین دلیل مولوی تخلص «خاموش» را برای خود برگزید (استاجی، ۹:۱۳۸۹). اسحاق طغیانی در مقالهای با عنوان «غربت شمس» بعد از تبیین کلی مفهوم غربت از دیدگاه عارفان و حکیمان، غربت شمس تبریزی را از نظرگاه مولوی تحلیل میکند و مینویسد اساساً انسان موجودی غریب است چون روح یا اصل آسمانی او در قفس تن گرفتار آمده است و در این جهان خاکی احساس غربت میکند (طغیانی، ۵۰:۱۳۸۱). چنان که مشاهده میشود در هیچ کدام از این آثار مستقلاً به تحلیل شخصیت پررمز و راز شمس تبریزی و نیز ارتباط وی با مولانا از دیدگاه روانشناسی پرداخته نشده است.مبانی نظری پژوهش
کارن روانشناس آلمانی
هورنای با این نظر فروید که چند سال اول کودکی نقش اساسی در شکلگیری شخصیت بزرگسالی ایفا میکند موافق است اما در مورد نحوه شکلگیری شخصیت با او اختلاف نظر دارد. هورنای معتقد است که رشد شخصیت بیشتر به عوامل اجتماعی وابسته است تا به عوامل زیستی؛ همچنین ریشه و هسته تعارض را افراد محیط کودک در او به وجود میآورند؛ بدین معنی که با تحقیر و تخفیف، ترساندن، ظلم، اجحاف، سختگیری، توجه نکردن به منفعتهای طبیعی کودک و تمایلات خاص او، اعتماد به نفس او را متزلزل میکنند (شولتز، ۱۳۷۸: ۱۷۶). نتیجه این اعمال، اضطرابی اساسی است و فرد احساس فراگیری پیدا میکند که نقش مهمی در تمامی ارتباطهای وی با دیگران، چه در زمان حال و چه در زمان آینده، بازی میکند (Horney, ۱۹۳۷: ۱۸۹). کودک به مرور و به طور ضمنی متوجه میشود که باید به طریقی با اطرافیان خشن، ناهنجار و آزاردهنده خود مدارا کند و برای این کار فقط سه راه دارد:
۱- کودک احساسات، تمایلات و اعتقاداتش را طوری پرورش میدهد که موافق با تمایلات و احساسات و اعتقادات دیگران باشد؛ بنابراین کودکی سر به راه و تابع و تسلیم انتظارات و خواستههای دیگران میشود و به علت روشی که برای مدارا به کار میبرد صفات و خصوصیات اخلاقی و به طور کلی شخصیت خاصی پیدا میکند که شخصیت مهرطلب Compliant Personality)) نامیده میشود.
۲- کودک چنان تمایلات و حالات خشن و گستاخانهای در خود میپروراند که کسی با او مقابله نکند. در این روش، کودک شخصیت خاصی پیدا میکند که شخصیت برتری طلب(Aggressive Personality) نامیده میشود (هورنای، ۱۳۵۱: ۳۰).
۳- کودک حتی المقدور سعی میکند با دیگران کمتر تماس و برخورد پیدا کند تا کمتر آزار ببیند. اتخاذ این روش کودک را به فردی عزلت طلب و با خصوصیات خاص شخصیت عزلتطلب (Detached Personality) تبدیل میکند. کنارهگیری از دیگران شیوهای دفاعی است که فرد در برابر اضطراب انتخاب میکند. البته منظور، کنارهگیری روانی است و نه واقعی؛ یعنی فرد تلاش میکند تا به طور کامل، مستقل از دیگران عمل کند و برای ارضای نیازهای درونی و بیرونیاش به کسی متکی نباشد (هورنای، ۱۳۵۱: ۳۱).
به عقیده هورنای، تعارض یعنی تضاد بنیادی بین روندهای سهگانه شخصیت؛ در واقع به اعتقاد وی تمام مردم چه سالم و چه روانرنجور، از تعارض موجود بین این روندهای ناهمساز رنج میبرند؛ شمس نیز از این قاعده مستثنی نیست و بر اساس تجربیاتی که در دوران کودکی داشته لاجرم تعارضاتی را تجربه کرده است. به بیان بهتر و صریحتر، شخصیت سهگانه شمس از دوران کودکی وی مایه میگیرد و در واقع، تجربیات دوران کودکی دستمایهای هستند برای این که کدام بعد از سه بعد شخصیت، تا پایان عمر فرد، رهبری و قدرت اجرایی شخصیت را در دست بگیرند و بر آن تأثیر عاطفی و روانی بگذارند. تعارضات درونی شمس از یک طرف او را قدرت میبخشد و او میتازد و از طرف دیگر او را میفرسایند و از طرفی دیگر، او را به حرکت به سوی اجتماع سوق میدهد.
بر اساس دیدگاه روانشناختی کارن هورنای، شخصیت بر پایه سه قطب بنا میشود که در افراد نوروتیک (افراد دارای بی ثباتی هیجانی) یکی از این سه بعد غالب میگردد و دو بعد دیگر شخصیت سرکوب میشوند ولی در افراد سالم (همانند شمس) این سه قطب بنا به مقتضیات زمانی و موقعیت، برونریزی میکنند و شخصیت فرد را راهبر میشوند. البته هورنای معتقد است که انسان قادر است به طور هشیار شخصیت خود را شکل و یا تغییر دهد (Horney, ۱۹۴۲: ۵۵).
زندگی شمس
شمس الدین محمد بن علی بن ملک داد از مردم تبریز بود و خاندان وی هم اهل تبریز بودند. شمس از اوان کودکی و نوجوانی طبعی متمایل به پارسایی داشت چنان که هرگز به قماربازی و قاب انداختن و طاس ریختن و این نوع کارهای لغو رغبت نمیکرد. در نوجوانی با این خلق و خوی و احوال به درویشی گرایید و اگرچه در طریقت و درویشی مریدی و شاگردی شیخ ابوبکر سله باف تبریزی را پذیرفت اما از لحاظ روحی و باطنی افزون طلب و تعالیجوی بود؛ به همین سبب در یک مرحله متوقف نماند و به مصاحبت با یک شیخ بسنده نکرد و در طلب پیری کامل به سیر و سفر پرداخت. گویا به همین سبب یا به سبب سیر در عالم معنی، او را شمس پرنده نامیدند. وی به مقام و منزلت خویش چندان اعتماد و اعتقاد داشت که شنونده دشنام خود را نیز سعادتمند میدانست. شمس به تمام معنی انسانی غریب، نادر و کم مانند و مجموعهای از اضداد و متفاوت با دیگران بود. وی در جستجوی سنگ صبوری بود که صندوقچه راز خود را به وی سپارد و مانند آینهای باشد تا او خود را در وی ببیند. پیش از آن که شمس الدین در افق قونیه و مجلس مولانا نورافشانی کند، در شهرها میگشت و به خدمت بزرگان میرسید و گاهی مکتب داری میکرد اما از پذیرفتن مزد کار خود امتناع میکرد. وی در سال ۶۴۲ در شصت سالگی به قونیه وارد شد و سرانجام بعد از گذرها و نظرهای بسیار، مولوی را که حدود چهل سال داشت یافت و او را منقلب ساخت و آنچه آموختنی بود به وی آموخت. انجام کار وی به درستی معلوم نیست و سال غیبتش بالاتفاق ۶۴۵ بوده است (فروزانفر، ۱۳۳۳: ۷۸-۵۰).تحلیل شخصیت شمس با توجه به ابعاد شخصیتی نظریه کارن هورنای
یکی از ابعاد شخصیت شمس مهر طلبی اوست. وی خود را تابع و مطیع دیگران قرار میدهد و رفتارش را مطابق دلخواه دیگران میسازد تا دیگر دلیلی برای آزار رساندن به او نداشته باشند. هر چند او دوست دارد که بر دیگران مسلط شود ولی ندایی درونی (تجربیات و آموزههای دینی و عرفانی) به او نهیب می زند و او را از این عمل باز میدارد. وی به حدی مهربان، نازکدل و رقیقالقلب است که از آزردن جنایتکار هم ابا دارد: «کسی جنایتی میکند، میآورند که پیش من شکنجه کنند. هیچ دل من طاقت نمیدارد. اگر طاقت آن را داشتم هم نیکو بودی» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۲/۳۰). نیاز شدید و واقعی به محبت و اتکا به دیگران که به صورت نیاز به دوست داشته شدن، مورد نیاز بودن و مورد حمایت قرار گرفتن است، از ویژگیهای شخصیت شمس است. در واقع، وی این نیازها را در همه حال و در ارتباط با هر کسی نشان میدهد، به ویژه در ارتباط با فرد خاصی مثل یک دوست و همراز (= مولوی) که وی را مورد حمایت و راهنمایی خود قرار بدهد. «شمس علیرغم بیزاری خود از تجلی و دنیاپرستی، گاه به خاطر پرهیز از اهانت خلق و یا شاید به خاطر جلب قبول ایشان، ناگزیر میشود تا به توانگری و تجمل تظاهر نماید» (ناصرالدین صاحب الزمانی، ۱۳۵۱: ۵۱). تظاهر شمس به توانگری و تجمل نشان دهنده تیپ مهرطلب اوست. وی ارزش خود را منوط به توجه و همدلی خلق نسبت به خود میداند و هرگونه بیتوجهی ضربه مهلکی است که او را به دره حقارت و احساس ناچیزی سوق میدهد؛ در واقع، شمس خصومت خود را به دیگران که ناشی از اهانت خلق به وی است والایش۳ میکند. این مکانیسم دفاعی جزو مکانیسمهای پختهای است که شمس از آن بهره جسته است و بدین طریق حرکت به سوی اجتماع را آغاز میکند.
بعد دیگر شخصیت شمس، برتری طلبی اوست. وی موقعیت خود را طوری مستحکم میسازد که دیگران جرأت آزار و اذیت او را پیدا نکنند؛ این تیپ شخصیتی، میل شدیدی به تسلط و برتری در وی ایجاد میکند. وی مایل است که همه را تحت نفوذ و تسلط خود داشته باشد ولی مکانیسم دفاعی والایش (تحت تأثیر آموزههای دینی و عرفان) تسهیلگر و تعدیلکننده پرخاشگری وی علیه دیگران است. شمس نشان میدهد انسان این ظرفیت را دارد که جو منفی محیطش را با تمسک و توسل به دانش دینی و باورهای عقیدتی، به بستری مناسب برای جهش و موتاسیون اخلاقی تبدیل کند. «اخلاطیان ]زرگران[ گویند کهای طریل! برو! تا دشنامت ندهیم!» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۱/۳۰۵). همچنین بر اساس «قانون پایستگی انرژی هلم هولتز» انرژی خود به خود به وجود نمیآید و خود به خود از بین نمیرود و تنها از صورتی به صورت دیگر در میآید (فدایی، ۱۳۳۱: ۹۸). این انرژی تعدیل شده و والایش یافته در شمس که همان احساس خشم و خصومت ناشی از اهانت دیگران است، تحت تأثیر آموزههای دینی و عرفانی وی، به مکانیسمی سازنده و اجتماع پسند تبدیل میشود، به طوری که وی حتی از شکنجه کردن یک مجرم تن می زند تا چه رسد به این که بخواهد علیه عامه مردم خشم و واکنشی نشان دهد یا به آنها آزار برساند. وی از اوان کودکی و نوجوانی طبعی متمایل به پارسایی دارد و مجالس وعظ برای او جاذبه دارد: «هرگز کعب نباختمی، نه به تکلیف، الا طبعاً. دستم به هیچ کار نرفتی، هر جا وعظ بودی آنجا رفتمی» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۱/۱۹۶).
بعد سوم شخصیت شمس انزواطلبی اوست. وی میکوشد تا آنجا که ممکن است خود را از دیگران دور نگه دارد و کمتر با آنها در تماس و آمیزش باشد تا کمتر آزار ببیند: «با خلق اندک اندک بیگانه شو! حق را با خلق هیچ صحبت و تعلق نیست!… انبیاء، اختلاط کم کردهاند! ایشان به حق تعلق دارند اگرچه به ظاهر خلق گرد ایشان درآمدهاند!» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۱/۲۳۱). از دیگر ویژگیهای ابعاد شخصیتی وی این است که سعی دارد از نظر عاطفی از دیگران فاصله بگیرد. در واقع شمس از دیگران دوری میجوید. وی نه میخواهد تسلیم و مطیع و متکی شود و نه حالت پرخاشگری و ستیزهجویی پیدا کند بلکه تمام سعیش این است که خود را از صحنه کنار بکشد، از اطرافیانش دور باشد و تنها بماند تا این که نه به خود ضربهای بزند و نه به دیگران.
«چون شمسالدین دریافت که او را دریافتند و ولایت او شهرت گرفت، همان روز غایب شد» (افلاکی، ۱۹۶۱: ۶۹۴). اگر علت منزوی بودن و غیبتهای ناگهانی شمس را وجود جامعهای ریاکار بدانیم که تحمل آن برای شمس غیرممکن بود، این سؤال پیش میآید که مگر مولوی و عرفای دیگر در چنین جامعهای زندگی نمیکردند؟ چرا از این غیبتهای ناگهانی برای آنان پیش نمیآمد؟ پس باید علت کار را در جای دیگر که همان شخصیت عزلت طلب شمس است، جستجو کرد. شمس احساس میکند که با دیگران تفاهم و خصوصیات و ویژگیهای مشترکی ندارد و دیگران او را درک نمیکنند؛ بنابراین موجبی برای آمیزش با آنها ندارد. شمس همیشه در زندگی سعی میکند خودکفا و چارهاندیش باشد و به کسی نیاز نداشته باشد و صرفاً به تواناییهای پرورش یافته خود تکیه کند. شمس به زندگی در خلوت و تنهایی نیاز دارد زیرا ممکن است به احساس خودبرتربینیاش که همچون آیینهای شفاف و رو به کمال است، خدشه و لطمهای وارد شود. در واقع این رخدادها زمینه ساز غیبتهای صغری اوست.
«نقل شده است که شمس در مدت یکسال در دمشق اقامت فرمود و برای خوراک، از آب سر ]کله[ بیچربی خریدی و تناول فرمودی و تا مدت دو هفته بدان قناعت کردی تا مدت یک سال این ماجرا گذشت تا این که طباخ از ماجرای ریاضت شمس آگاه گشت و برای وی کاسهای پرترید و چربش کرد… حضرت ایشان را معلوم گشت که به معامله ایشان وقوف یافتهاند. فی الحال، کاسه را به بهانه آن که دست میشویم، فرو نهاده بیرون رفت و… از شهر رفت» (سپهسالار، ۱۳۲۵: ۱۲۳).ناهشیار جمعی (Collection Uncontiousness) و کهنالگوها (Archetypes) از دیدگاه یونگ
عمیقترین و دست نیافتهترین سطح روان (ناهشیار جمعی) بحث برانگیزترین جنبه مباحث یونگ (Jung) است. طبق نظر یونگ، مبنای گذشته و ابتدایی انسانها مبنای عمده روان شخص میشود و رفتار فعلی او را جهت میدهد و بر آن تأثیر میگذارد. ناهشیار جمعی برای یونگ، ذخیره کنترل کننده تجربههای ابتدایی و اجدادی به شمار میرود. بنابراین، در دیدگاه یونگ، ارتباط مشخصی بین شخصیت فعلی شخص و گذشته یعنی سالهای اولیه و کودکی شخص و همین طور با تاریخ کل انواع وجود دارد. «کهنالگو یک پیش آمادگی است که قبل از آشکار شدن محتوایش به انتظار یک تجربه واقعی در زندگی شخص باقی میماند» (Jung, ۱۹۵۳: ۱۸۸).
مهمترین کهنالگوی یونگ، خویشتن است که وحدت، کلیت و یکپارچگی کل شخصیت یا حداقل کوشش به سوی چنین کلیتی را که هدف نهایی زندگی است، نشان میدهد. کهنالگوی خویشتن مستلزم تلفیق کردن و متعادل ساختن تمام بخشهای شخصیت است. در این کهنالگو، فرآیندهای هشیار و ناهشیار هماهنگ میشوند. تشخیص کامل خویشتن ظاهراً همیشه در آینده نهفته است. کهنالگوی خویشتن تا زمانی که تمام دستگاههای دیگر روان کاملاً تحول نیابند پدیدار نمیشود و این امر در میانسالی روی میدهد؛ هنگامی که نیمه دوم زندگی بین سنین ۳۵ الی ۴۰ سالگی آغاز میشود، تغییرات مهمی صورت میگیرد. این دوره دورهای بحرانی و پرتلاطم محسوب میشود. یونگ بر این باور بود که میانسالی یک دوره طبیعی انتقالی همگانی است که در آن، شخصیت دستخوش تغییرات لازم و مفیدی میشود. نیمه اول زندگی، معطوف دنیای عینی و واقعی است، در حالی که نیمه دوم زندگی باید وقف دنیای درونی و ذهنی شود که پیشتر از آن غفلت شده بود (Jung, ۱۹۵۳: ۱۱۳).
یونگ خاطر نشان ساخت که گرایش به فردیت یافتگی، فرآیندی فطری و بنابراین، اجتنابناپذیر است. «این وضعیت به هر حال روی خواهد داد ولی عوامل محیطی مانند ماهیت رابطه والدین با کودک، سطح تحصیلات و جامعه میتوانند آن را تسهیل کنند یا مانع آن شوند. برای تلاش در جهت فردیت یافتگی، افراد در میانسالی باید رفتارها و ارزشهایی را که در نیمه اول زندگی آنها را هدایت میکردند، کنار بگذارند و با ناهشیار خودشان روبرو شوند. آنها باید ناهشیار را به ضمیر آگاه خود بیاورند و به رویاها و خیالپردازیهای خود توجه کنند و در نقاشی، شعر، نویسندگی و… تمرین کنند. میانسالان باید راهنمایی شوند، نه به وسیله اندیشههای منطقی که آنها را در طی نیمه اول زندگی هدایت کرده بودند بلکه به وسیله جریان خودبه خودی ناهشیار. تنها از این طریق است که خویشتنهای واقعی آنها برایشان نمایان خواهند شد و با ظهور بلوغ دوم روانی – اجتماعی، فرد از نو متولد میشود» (Jung, ۱۹۵۳: ۲۶).تحلیل تحول روانی مولانا در ۴۰ سالگی
«آشنایی شمس با مولانا پیشینهای ۱۶-۱۵ساله داشته است. او مولانا را در این سالها میشناخت و مراقب حالات وی بود اما ظاهراً این آشنایی یکطرفه بوده است؛ چرا شمس این مدت را صبر کرده بود؟ چرا با مولانا که میگوید او را از ۱۶ سال پیش نامزد همصحبتی خویش کرده بود، سخن نمیگفت؟» (موحد، ۱۳۷۸: ۱۳۹). شمس خود پاسخ این سؤال را میگوید: «میلم از اول با تو قوی بود اما میدیدم در مطلع سخنت که آن وقت قابل نبودی این رموز را؛ اگر گفتمی مقدور نشدی آن وقت و این ساعت را به زیان بردیمی» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۲/ ۲۱-۲۰).
شایگان فر بر این باور است که: «پیر خردمند، تجلی ناخودآگاه مولاناست. شمس در آثار مولانا تنها بهانهای است تا مولانا را مطرح کند و به پشتوانه این پدیده بتواند خود را بگوید. به سخن دیگر، شمس خود مولاناست» (شایگانفر، ۱۳۹۰: ۱۸۵)؛ اما درست است که شمس به یاری وجود مولانا آمده ولی واقعیت چیز دیگری است. چنین نیست که مولانا از شمس صرفاً به عنوان بهانه و سکویی استفاده کرده باشد تا خودش را مطرح کند بلکه این شمس بوده که از دور مولانا را زیر نظر داشته است و میخواسته است از طریق وی خودش را نمایان و متجلی کند. با توجه به آنچه گفته شد، بار دیگر از روانشناسی یونگ و اریک برن برای تحلیل ارتباط مولانا و شمس بهره میجوییم: «اریک برن، اجزای شخصیت انسان را به ۳ بخش تقسیم میکند: ۱- حالت من کودک (Child Ego State) ۲- حالت من والد (Parent Ego State) ۳- حالت من بالغ (Adult Ego State).
حالت من کودک، منبع خلاقیت، بازآفرینی و منبع احساسات و هیجانات است. گاهی ممکن است هیجانات و ذوق کودک توسط من والد محدود شود. حالت من بالغ، ارباب خردمند شخصیت است که بین من کودک و من والد، در صورت تعارض، میانجیگری و تصمیم گیری منطقی میکند. حالت من والد، مجموعهای از پیشداوریها، تعصبات و باورهاست. این بخش از شخصیت با بایدها و نبایدها سروکار دارد» (فیروزبخت، ۱۳۸۴: ۳۴).
مولانایی که اخلاقیات و عرفان را از اسلاف و پیشینیان و بر حسب سنت آموخته است (من والد)، خود را واعظی مییابد که اکتشافی از خود صورت نداده است و از بیرون هدایت شده است تا این که سن ۴۰ سالگی، دوره بازگشت و رجعت به درون، فرا میرسد و اکتشاف روحانی با ملاقات با شمس آغاز میشود و منِ واعظ مولانا مانند من کودکی کنجکاو و جستجوگر دوباره متولد میشود. مولوی خود میگوید: «در ولایت و قوم ما از شاعری ننگتر نبود. ما اگر در آن ولایت میماندیم موافق طبع ایشان میزیستیم و آن میورزیدیم که ایشان خواستندی، مثل درس گفتن و تصنیف کتب و تذکیر و وعظ و زهد و عمل ظاهر ورزیدن» (مولوی، ۱۳۳۰: ۲۸۹).
بر این اساس میتوان دریافت که زمینه و بستر بلوغ دوم روانی- اجتماعی مولانا در چهل سالگی وی فراهم بوده است؛ عموماً حدود چهل سالگی، مرز بلوغ دوم روانی- اجتماعی (Psychosocial Second Maturation) انسانهای هوشمند و جستجوگر است. مولوی درست در آستانه این حدود، یعنی میان ۳۸ تا ۴۲ سالگی خود، با مرد مرموز شصت و اند سالهای آشنا میشود و این آشنایی، طوفانی عصیانگر و غوغایی سنت شکن و رسوایی انگیز، در روح آماده به انقلاب او پدید میآورد. ثمره این طوفان و زایایی این بحران از نظر خلاقیت ادبی و هنری، چه از نظر کمیت و چه از نظر کیفیت، در تاریخ ادب جهان بی سابقه و منحصر به فرد است. فروزانفر درباره این حیات ثانوی مولوی چنین میگوید: «مولانا درست و راست از ۳۸ سالگی شاعری را آغاز کرد و بدین معنی میتوان گفت که مولانا نابغه است؛ یعنی ناگهان کسی که مقدمات شاعری نداشته شعر سروده است. در دست همیشه مصحفم بود اندر دهنی که بود تسبیح شق گرفتهام چغانه شعر است و دوبیتی و ترانه» (فروزانفر، ۱۳۳۳: ۶۲).
بعد غالب و تصمیمگیرنده شخصیت مولانا، منِ والد (واعظ و نصیحتکننده) اوست که کنترل رفتار را بر عهده دارد و قدرت اجرایی شخصیت در سیطره اقتدار اوست. اگر شعرگویی و ترانهسرایی را جزو ویژگیهای من کودک قرار دهیم، پس از پیوستن مولانا به شمس، قدرت اجرایی کنترل کننده شخصیت، تحت سلطه منِ کودک وی قرار میگیرد.
از دشنامهای زشت کلامی مولانا در این دوره نیز میتوان به جا به جایی انرژی روانی و متمرکز شدن آن به منِ کودک مولانا و حرکت به سوی سرمایه گذاری روانی عاطفی در این بخش شخصیت وی پی برد. مولانایی که خود واعظی مورد قبول و کامل است، همانند کودکی خشمگین و گمکرده والد خویش که از منبع ارضای دهانی خویش (مادر) دور شده است، شروع به پرخاشگری میکند. مولانا در فیه ما فیه میگوید: «این مردمان می گویند که ما شمس الدین تبریزی را دیدیم، ای خواجه ما او را دیدیم، ای غر خواهر ]دشنام رکیک[ کجا دیدی؟» (مولوی، ۱۳۳۰: ۸۸).
از آنجا که مولانا فردی پخته است و از لحاظ روانشناختی من بالغ (منطق) قوی دارد، من کودک (اسب وحشی ناآرام درون) را تحت سیطره خویش قرار میدهد و از قریحه خلاقانه و شاعرانه این بعد شخصیتش استفاده میکند. همچنین از آنجا که مولانا از دانستههایش به واسطه جایگزین شدن من والد شمس در جایگاه من والد خود فاصله گرفته است، به راحتی از طبع شعریاش بدون هراس از نگاه جامعه سود میبرد و این را مدیون شمس است. بر خلاف این نظر که شمس در جستجوی فردی با قاطعیت بود که بتواند او را به عرفان و عرش اعلی برساند، شمس میخواست از طریق مولانا، خودانگاره آرمانی خود را به ظهور برساند و به اقناع درونی برسد.خودانگاره واقعی (Real Self)در جستجوی خودانگاره آرمانی(Ideal Self)
شمس در جستجوی سنگ صبور است، او میخواهد صندوقچه سر خود را به کسی بسپارد و در دل خویش را به روی کسی گشاید که در خور قبله شدن باشد، سخن او را بفهمد و کلام او را برتابد و
تحمل مصاحبت و صحبت چون اویی را داشته باشد. در واقع، وی جویای کسی است که مانند آئینه باشد تا او خود را در وی ببیند: «سخن با خود توانم گفتن. به هر که خود را دیدم در او، با او سخن توانم گفتن» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۱/۹۹).
هورنای معتقد بود: «همه ما، سالم یا روانرنجور، برای خودمان یک خودانگاره و یا تصویری آرمانی که ممکن است با واقعیت منطبق باشد یا نباشد، میسازیم. در انسان سالم، خودانگاره بر اساس ارزیابی واقعبینانه فرد از تواناییها، استعدادها، نقاط ضعف، کمبودها و نحوه ارتباطش با دیگران شکل میگیرد. خودانگاره هر فردی در تلاش برای رسیدن به خودپنداره واقعی و انعکاس نهایی از خویشتن واقعی فرد است» (Horney, ۱۹۸۰: ۱۷۴).
بر پایه آنچه گفته شد، شمس خودآگاهانه (self-contiousness) از ضعف فهم و درک سخنش توسط عامه مردم، هر چند کلامی کوبنده و توفنده دارد، دچار عجز و ناتوانی شده است: «از بهر تفهیمشان آن مکرر میکردم! طعن میزدند که… از بیمایگی سخن مکرر میکند! گفتم بیمایگی شماست! این سخن شماست! این سخن من، نیک است و مشکل! اگر صد بار بگویم، هر باری معنی دیگر فهم شود و آن معنی اصل همچنان بکر باشد» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۱/ ۱۶۸).
شمس از نفهمیدن محتوای کلامش مستأصل و نگران است. نیاز شدید شمس، داشتن و به کمال رساندن احساس برتری است؛ البته این احساس در بُعد انزواطلبی با احساس مشابه در بُعد برتریطلبی شخصیت وی تفاوت دارد. شمس برای کسب برتری، فعالانه به رقابت با دیگران نمیپردازد زیرا تصور میکند که تافته جدابافتهای از سایرین است و دیگران باید او را برتر بدانند: «بالای قرآن هیچ نیست! بالای کلام خدا هیچ نیست! اما این قرآن که برای عوام است جهت امر و نهی و راه نمودن، ذوق دگر دارد و آنان که با خواص میگوید ذوق دگر» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۱/۱۸۴). یکی از نشانههای این احساس برتری این است که شمس خود را فردی بیهمتا و کاملاً متمایز و متفاوت با دیگران میداند. شمس خود احساس میکرد که به مرتبه معشوقی رسیده است و یا اینکه قطب همه معشوقان شده است. همچنین وی در حدیث «الدنیا سجن المؤمن» دچار تردید میگردد زیرا از یک طرف، خود را فردی پرنشاط و لذت برنده از دنیا میداند و از طرف دیگر، خودشیفتگی روحانی شخصیت وی اجازه پذیرش بیچون و چرای این حدیث را به او نمیدهد؛ این باور شمس را وادار میکند به مکانیسم دلیلتراشی (Rationalization Defense Mechanism)۴ روی بیاورد و بگوید که این حدیث درباره مومنان است نه بندگان حق. در واقع شمس خود را جزو خواص میداند و با مکانیسم عقلانی سازی و دلیل تراشی این تعارض را حل میکند. شمس میگوید: «من آن نیستم که بحث توانم کردن! اگر تحت اللفظ کنم، آن را نشاید که بحث کنم و اگر به زبان خود بحث کنم، خندند و تکفیر کنند» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۱/۱۴۱). از طرف دیگر، خودبرتری روحانی او را وادار میکند که به نوعی خودابرازی و انعکاس نهایی از شخصیتش دست بزند: «آمد که با من سری بگوید. گفتم من با تو سر نتوانم گفتن. من سر با آن کس توانم گفتن که او را در او نبینم، خود را در او ببینم» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۱/۱۰۵).
احساس حقارت و سرخوردگی ناشی از درک نشدن آموزههای شمس که بر همه پوشیده و مستور است، از درون به وی خطاب و عتاب میکند و از سویی دیگر، خودبرتربینی روحانی و عرفانی وی بر خودش مستور نیست و پیمانه مستی عرفانی وی لبریز شده است و نیازمند ارضا و اقناع درونروانی از طریق انتقال مطالب و ارتباط با دیگران است؛ بدین ترتیب، این مظروف که لبریز شده است در جستجوی ظرفی با قابلیت ویژه است: «هیچ آفریدهای از خاصان است که صحبت مرا تحمل تواند کرد؟» (سپهسالار، ۱۳۲۵: ۱۲۶).
نیاز شمس به مولانا را هیچ کس بهتر از خود شمس نمیتواند تصویر کند: «آبی بودم، بر خود میجوشیدم و میپیچیدم و بوی میگرفتم تا وجود مولانا بر من زد، روان شد. اکنون میرود خوش و تازه و خرم» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۱/۱۴۲). در واقع شمس در جستجوی ظرفی بوده است که اولاً قابلیت پذیرا شدن و در خود جذب کردن مظروف را داشته باشد و ثانیاً قابلیت و ظرفیت متعهدانهای در انعکاس صاحب اثر خود داشته باشد: «کسی را میخواستم از جنس خود که او را قبله سازم و روی بدو آرم که از خود ملول گشته بودم…. تنهات یافتم، هر یکی به چیزی مشغول و بدان خوشدل و خرسند؛ بعضی روحی بودند و به روح خود مشغول بودند، بعضی به عقل خود، بعضی به نفس خود! تو را بیکس یافتم! همه یاران رفتند به سوی مطلوبان خود! تنهات رها کردند! من یار بی یارانم!» (شمس تبریزی، ۱۳۶۹: ۱/۲۱۹و۲۸۲). بدین سان این تنها مولوی نیست که متأثری شیدا از شمس است، شمس نیز تنها یک زایشگر معنوی مولوی بدون هیچ گونه تأثیرپذیری و شوریدگی از این برخورد و آفرینندگی نیست بلکه او در آن واحد، مرید و مراد، مؤثر و متأثر، شیدا و شیفته دل و حواری خویشتن است!
هرکه عاشق دیدهای معشوق دان/ کو به نسبت هست هم این و هم آن (مولوی، ۱۳۸۷: ۴۹۵)
اینک یک بار دیگر به مولانا و تأثیرپذیری او از شمس، زایشگر خویش نظر میافکنیم: «درخودزیستی و تنهایی شمس، شیوهای اضطراری بوده است نه انتخابی و دلخواسته؛ شمس پیوسته برای همزیستی، برای معاشرت، برای مصاحبت با مردمان، با تشنگی و نیاز تمام، در تلاش و پویان بوده است لیکن با این وصف، در محفل اهل دل هنوز وی را جدی نمیگیرند و آواز سر میدهند که… هنوز خام است!- به گوشهاش رها کن، تا بر خود… بسوزد ]پخته گرد[» (ناصرالدین صاحب الزمانی، ۱۳۵۱: ۸۱).
این جستجوگری همچنان با شمس در سرتاسر زندگیاش همراه است. شمس هیچگاه از جستجو دست برنمیدارد و جستجوگری (رساندن خودانگاره به خودپنداره واقعی) مهمترین وظیفه زندگی اوست و همه چیز او در سایه گمشدهجویی او رنگ میبازد. در عین حیرت (جستجوگر گمشده خویش) احساس خودبرتری همچنان همراه شمس است. پس از آن که مطلوب خود را نزد مولانا مییابد میگوید: «در من چیزی بود که شیخم ]ابوبکر[ آن را در من نمیدید و هیچکس ندیده بود. آن چیز را مولانا دید» (افلاکی، ۶۷۱:۱۹۶۱).
شمس برای جستجوی خویشتن رنج سفرهای طولانی را بر خود هموار میسازد اما خودانگاره او برای رساندن مقصود به مقصد هنوز بیقرار و بیآرام و پرالتهاب است. وی آرمان خویش را دست کم برای خودش روشن کرده است و در انتخاب کیش و آرمان موفق بوده است ولی چون نتوانسته است با مردمان تفاهم لازم را برقرار سازد و مردم را برای تأیید و قبول آموزهها و مفاهیم عرفانیاش آماده سازد، در این مورد موفق نبوده است. شمس میخواسته است خودانگارهاش را توجیه کند و میگوید «مؤمن سرگردان نیست» اما از سوی دیگر میگوید: «من در معرض آن نیستم که تو را سفر فرمایم. من بر خود نهم رنج سفر را جهت صلاح کار شما زیرا فراق پزنده است. من جهت مصلحت تو سفر میکنم و سفر من برآید کار توست» (موحد، ۱۳۷۸: ۱۶۳). در اینجا شمس خواسته است از لحاظ عقلانی (با مکانیسم دلیل تراشی)، خودانگارهاش را از گزند و آسیب در امان بدارد و نقابی توجیه شده برای خودانگارهاش تهیه نماید و سرپوشی بر
کارن روانشناس آلمانی
غیبتهای ناگهانی و مکرر خود (به دلیل انزواطلبی) بگذارد؛ به همین دلیل بحث فراق مصلحتی را برای تهذیب مولانا پیش میکشد. در واقع شمس در جستجوی فردی بوده است که بتواند از طریق وی محتوای کلام و مضامین اندرزهایش را به دیگران انتقال دهد و قابلیت انعکاس شخصیت روحانی شمس را داشته باشد؛ در این رابطه، مولانا را تنها دوست خود میپندارد و از وی به عنوان خاک حاصلخیزی با گنجایش درک مفاهیم عرفانی و انعکاس آن به سوی مردم برای بذرافشانی و زایشگری خویشتن بهره میگیرد.
تحلیل قتل شمس با توجه به تیپ انزواطلب وی بر اساس نظریه هورنای
بر اساس آنچه گفته شد، زمانی که شمس، مولوی را به عنوان نقابی مناسب و ظرفی برای انعکاس خویشتن خود یافت، مولانا را از گرفتاری در قوم ناهموار نجات داد و او را به کمال رساند. این کمال یافتگی مولانا دو ظهور و نمود مختلف دارد: ۱- ظهوری در نقش واسطه و انتقال دهنده فیض شمس به دیگران ۲- ظهوری در مقام نفس شمس و اتحاد با او (موحد، ۱۳۷۸: ۱۴۹).
اگرچه شمس از مولانا برای زایشگری خود بهره جست و خودانگاره مقصود را به مقصد رساند و توانست به تمام کمالات و تمایلات و خواستههایش برسد اما تغییری در ابعاد شخصیتیاش رخ نداد و هم چنان شخصیت انزواطلب وی، او را ناگزیر به سفر و دوری از جماعت میکرد و دیگر نیازی به مولانا در وجود خود احساس نمیکرد؛ زیرا از یک طرف، رسالت آرمانیاش (رساندن خودانگاره واقعی به خودانگاره آرمانی) به پایان رسیده بود و از طرف دیگر، مایههای شخصیتیاش مانند آتش زیر خاکستر وی را وادار به رفتن و رفتن و رفتن میکردند.
بر اساس گفتههای زرینکوب، واقعه قتل شمس در پردهای از ابهام قرار دارد: «با آن همه دوست و دشمن که شمس داشت، قتل او ممکن نبود مخفی بماند و مخصوصاً با بهانهجوییها و بدگمانیها که فقها و قاضیان و مفتیان شهر نسبت به حوزه یاران مولانا نشان میدادند، ممکن نبود مجرد شایعه قتل شمس و شهرت غیبت ناگهانی او را در نزد دستگاه شحنه، بهانه اتهام در حق مولانا و خاندانش نسازند. قصه عشقی و جنایی که خود مولانا هم در یک غزل چیزی از شایعه قتل را به کنایه نقل میکند اما ناباوری خود را هم در آن باب با اشارت به تبریز نشان میدهد. معهذا اشتمال بر پارهای عناصر آمیخته با اسرار و کرامات، آن را مقبول اذهان سادهاندیش میکند و بدون تردید در آن، با وجود تمام آثار جعل و وضع که در سراسر آن پیداست بر چنین اذهان ساده اندیش آسان مینماید و شاید این افسانه که وجود شمس را بیشتر به قلمرو اوهام و اساطیر ملحق میکند، یک عامل عمده در شهرت آن باشد.
طرفه آن بود که علاءالدین محمد به خاطر یک انس خانگی و بیشائبه که با کیمیا خاتون داشت، در ماجرای عشق پیرانه سر این مرد تبریزی در افواه افتاد و به توطئه بر ضد وی متهم شد اما شمس که با خروج از قونیه خاطره کیمیا را هم به دست فراموشی سپرد، به عنوان قربانی یک توطئه موهوم که عمداً برای تیره کردن خاطره علاءالدین به وجود آمد مورد محبت و همدردی عام نیز واقع گشت» (زرین کوب، ۱۳۸۰: ۱۴۸-۱۴۷). بر پایه گفته زرینکوب و مستندات تاریخی، قصه قتل شمس زیر سؤال میرود. برای بر طرف کردن این ابهام، از شایعات و ابهامات در مورد غیبتهای شمس بر اساس دیدگاه کارن هورنای پرده برمی داریم.
از آنجا که اذهان ساده اندیش نمیتوانستند علتی موجه و قابل قبول برای غیبتهای ناگهانی و مکرر شمس بیاورند، به مسائل عرفانی و حدسیات و گمانها روی آوردند ولی بر اساس دیدگاه روانشناسی شخصیت کارن هورنای، ریشه غیبتهای مکرر و ناگهانی شمس، تعارضات درونروانی ابعاد شخصیتی اوست. برای علت شناسی غیبتهای ناگهانی شمس، باید به تیپ عزلت طلب وی رجوع کرد. مهمترین صفت و مشخصه تیپ عزلتطلب، احتیاج درونی شدید به این است که از لحاظ روحی و عاطفی همیشه فاصلهای بین خودش و دیگران برقرار سازد. چون شخصیت عزلت طلب شمس از هر گونه رقابت و مبارزه اجتناب میکند، نمیخواهد از طریق کوشش مداوم پیشرفت کند و برتری یابد بلکه کافی است که دیگران وجود پرگهر او را بشناسند و عظمت گنجهای پنهان او را کشف کنند و این اکتشاف با وجود حضور مولوی به سرانجام میرسد.
به گفته محققان، سلطان عثمانی در روزهای اول و دوم ربیع الاول سال ۹۴۲ که در خوی بود، همراه وزیر اعظم خود بر اسب می نشست و به زیارت تربت شمس میرفت (ریاحی، ۱۳۷۲: ۹۴). این سند تاریخی به وضوح نشان میدهد که محل صحیح تربت شمس در خوی بوده است نه قونیه که امروزه برای جلب توریست و با تبلیغات زیاد، محلی را به عنوان مقام شمس معرفی میکنند. بر اساس آنچه بیان شد، روایت مربوط به قتل شمس و این که او را پنهان از نظر مولانا در قونیه دفن کردهاند، سخنی واهی و بی اساس است. نتیجه
بر اساس دیدگاه روان شناسی کارن هورنای، شخصیت بر اساس سه بعد بنا میشود که در افراد نوروتیک، یکی از این سه بعد غالب میگردد و دو بعد دیگر شخصیت سرکوب میشوند؛ در افراد سالم (همانند شمس تبریزی) این سه بعد، بنا به مقتضیات زمانی و موقعیت، برونریزی میکنند و شخصیت فرد را راهبر میشوند. این سه قطب شخصیت شامل انزوا طلبی، مهرطلبی و برتری طلبی است. از آنجا که عامه مردم از درک فحوای سخن و کلام شمس عاجز بودند، شمس قادر به اقناع و ارضای تمایلاتش نبود و بعد مهرطلب شخصیتش (با توجه به آموزههای عرفانی) به وی اجازه نمیداد که به مردم به سبب اهانتهایشان آسیب برساند؛ از طرفی دیگر به دلیل بعد شخصیت مهرطلبش، جویای ارتباط با مردم و حرکت به سوی اجتماع بود.
وی در جستجوی سنگ صبور بود و میخواست صندوقچه سر خود را به کسی بسپارد. برای نیل به این هدف به سیر و سیاحت پرداخت و انسانهای مختلفی را آزمود. در این سیر و سیاحت، در جاهایی که احساس میکرد ممکن است به خودانگاره و عزت نفسش آسیب برسد ناگهان غایب میشد (آغاز غیبتهای صغری) و بعد انزوا طلب شخصیتش فرمان هدایت زندگیاش را به دست میگرفت.
وی با اولین برخورد با مولانا گمشده خویش را یافت ولی با وجود دیدن این قابلیت در مولانا، هنوز ظرفیت پذیرش لازم را در وی نمیدید؛ به همین دلیل ۱۶- ۱۵ سال صبر کرد تا مولانا به ۴۰ سالگی برسد زیرا این سن، مرز بلوغ روانی و اجتماعی است و شمس از این نکته آگاه بود. شمس خود را در هیأت مولانا بازنمایاند و انعکاس داد و از طریق نقاب مولانا خود را بیان و عرضه کرد تا به هدف خویش (خودانگاره آرمانی) و آرامش حاصل از آن دست یابد. همچنین شمس با توجه به بعد انزواطلب شخصیتش و برای این که به خودانگاره آرمانیاش آسیبی نرسد، هوشیارانه و آگاهانه برای همیشه غایب شد که ما از آن با تعبیر (غیبت کبری) یاد میکنیم؛ با توجه به دلایل یاد شده، شائبه و ظن کشته شدن شمس رد میشود. پینوشتها:
۱- کارن هورنای در سال ۱۸۸۵ در آلمان زاده شد و تحصیلات خود را در پزشکی و روان پزشکی در همان جا به پایان رساند. در سال ۱۹۳۲ در آمریکا به عنوان استاد دانشگاه در رشته روانکاوی مشغول تدریس شد و موسسه مشهوری موسوم به «موسسه روانکاوی هورنای» در نیویورک تأسیس کرد که هنوز دایر است (شولتز، ۱۳۷۸: ۱۷۵).
۲- اریک برن در سال ۱۹۱۰ در شهر مونترال کانادا به دنیا آمد. وی در سال ۱۹۳۵ از دانشکده پزشکی مک گیل فارغ التحصیل شد و پس از آن به مدت ۲ سال در کلینیک روان پزشکی دانشگاه مک گیل به کار پرداخت. برن رویکردی جدید را به روان درمانی در سال ۱۹۵۶ ابداع کرد. در این سال او دو مقاله معروف به نامهای «شهود: تصویر اگو» و «حالتهای ایگو در روان درمانی» را منتشر کرد. در مقاله دوم بود که مفهوم «کودک، بالغ و والد» و روش سه دایرهای برای نمایش آن را معرفی کرد. وی نظریه جدید خود را تحلیل ساختاری نامید. برن در سال ۱۹۷۰ بر اثر سکته قلبی درگذشت (فیروز بخت، ۱۳۸۴).
۳- والایش از مکانیسمهای دفاعی فروید است که انرژی مخرب به وجود آمده را به دیگر مجراها، معطوف میکند؛ مجراهایی که جامعه نه تنها آنها را میپذیرد بلکه ستایش هم میکند (شولتز، ۱۳۷۸: ۶۷).
۴- مکانیسم دلیل تراشی: مکانیسم عقلانی کردن امور و دلیل تراشی موجه، یعنی اندیشه یا عملی را که برای ما تهدیدآمیز است، با قانع ساختن خود به این که تبیینی عاقلانه برای آن وجود دارد، توجیه کنیم. مراجع:
۱- استاجی، ابراهیم. (۱۳۸۹). سرای سکوت. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی . سال ۶، ش ۹، ص. ص. ۲۷-۹. ۲- افلاکی، شمس الدین احمد. (۱۹۶۱). مناقب العارفین. تصحیح تحسین یازیجی. آنقره: انجمن تاریخ ترک. ۳- ریاحی، محمدامین. (۱۳۷۲). تاریخ خوی. تهران: توس. ۴- زرین کوب، عبدالحسین. (۱۳۸۰). پله پله تا ملاقات خدا. تهران: علمی. ۵- سپهسالار، فریدون بن احمد. (۱۳۷۸). زندگی نامه مولانا جلال الدین مولوی. تهران: اقبال. ۶- شایگان فر، حمیدرضا. (۱۳۹۰). نقد ادبی (معرفی مکاتب نقد). تهران: دستان. ۷- شمس تبریزی. (۱۳۶۹). مقالات. تصحیح محمدعلی موحد. تهران: خوارزمی. ۸- شولتز، دوان. (۱۳۷۸) . نظریههای شخصیت. ترجمه یوسف کریمی و همکاران. تهران: ارسباران. ۹- طغیانی، اسحاق. (۱۳۸۱). غربت شمس. جامعه شناسی کاربردی. ش ۱۳، ص. ص. ۶۶-۵۱. ۱۰- فدایی، فربد. (۱۳۳۱). یونگ و روانشناسی تحلیلی او. تهران: دانژه. ۱۱- فروزانفر، بدیع الزمان. (۱۳۳۳). رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال الدین محمد مولوی. تهران: زوار. ۱۲- فیروزبخت، مهرداد. (۱۳۸۴). اریک برن (بنیانگذار تحلیل رفتار متقابل). تهران: دانژه. ۱۳- ناصرالدین صاحب الزمانی، محمدحسن. (۱۳۵۱). خط سوم. تهران: عطایی. ۱۴- نزهت، بهمن. (۱۳۹۰). کیمیاگریهای شمس. نامه فرهنگستان، سال ۱۲، ش ۴. ص. ص. ۵۱-۲۳. ۱۵- موحد، محمدعلی. (۱۳۷۸). شمس تبریزی. تهران: طرح نو. ۱۶- مولوی، جلال الدین محمد. (۱۳۳۰). فیه ما فیه. به اهتمام بدیع الزمان فروزانفر.تهران: انتشارات دانشگاه تهران. ۱۷- —————– . (۱۳۸۷). شرح جامع مثنوی. تألیف کریم زمانی. تهران: انتشارات اطلاعات. ۱۸- هورنای، کارن. (۱۳۵۱). تضادهای درونی ما. ترجمه محمدجعفر مصفا. تهران: ابن سینا. ۱۹- Horney, K. (۱۹۳۷). The neurotic personality of our time. New York: Norton. ۲۰- ————–. (۱۹۴۲). Self-analysis. New York: Norton. ۲۱- ————-. (۱۹۸۰).the adolescent diries of Karen Horney. New York: Basic Books. ۲۲- Jung, Carl Gostav. (۱۹۴۵). Modern Man in search of a soul (W. S. Dell and C ,F. Bayness, TRANS.). New York: Harvest Book. ۲۳- ——————. (۱۹۵۳) Two essay on analytical psychology. New York: Vintage.
All Content by Mehr News Agency is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
همیار پژوهش – مشاوره اطلاعاتی و اشاعه گزینشی اطلاعات
کارن هورنای (Karen Horney)؛ روانکاو آلمانی و از مشاهیر مکتب روانشناسان اجتماعی (نئوفرویدین ها).
زندگیکارن هورنای در 16 سپتامبر 1885 در هامبورگ آلمان به دنیا آمد. پدرش ناخدای کشتی و مردی کجخلق بود. او از مادرش که زنی روشنفکر و سرزنده بود چندین سال مسنتر بود. مادرش این موضوع را نزد کارن فاش ساخته بود که آرزوی مرگ شوهرش را دارد، زیرا از ترس اینکه مبادا بیشوهر بماند با وی ازدواج کرده بود. کودکی هورنای اصلاً تعریفی نداشت. مادرش او را طرد میکرد و برادر بزرگترش را (که کارن به پسر بودن او حسادت میکرد) بیشتر دوست میداشت و پدرش قیافه و هوش او را پیوسته تحقیر میکرد و در او احساس حقارت، بیارزشی و خصومت به وجود میآورد. این فقدان محبت پدر ـ مادری چیزی را که بعدها «اضطراب اساسی» نامید در او پرورش داد.با آغاز 14 سالگی، هورنای چند بار عاشق شدن را، به عنوان بخشی از تلاش سیریناپذیر و فزایندهاش برای جستوجوی عشق و پذیرشی که نتوانسته بود در خانواده پیدا کند، تجربه کرد. او نشر روزنامهای را آغاز کرد که آن را «سازمان بکر برای آبر باکرهها» مینامید و بارها در خیابانها همراه با روسپیان راهپیمایی میکرد. او در یادداشتهای شخصیاش نوشت «هیچ نوع هرزگی وجود ندارد که من آن را تا انتها تجربه نکرده باشم»!با وجود مخالفت پدر، هورنای در سال 1906 وارد دانشکده پزشکی دانشگاه برلین شد و درجه دکترای پزشکی خود را در 1913 دریافت کرد. از 1914 تا 1918 در انستیتوی روانکاوی برلین به تحصیل در روانکاوی سنتی پرداخت. طبابت خصوصی را در 1919 آغاز کرد و به عضویت هیأت علمی انستیتو درآمد. او ازدواج کرد، دارای سه دختر شد و یک دوره طولانی آشفتگی هیجانی را پشت سر گذاشت. او به شدت ناخشنود و افسرده بود، از درد معده رنج میبرد، در روابط خود با همسرش دچار مشکل بود و درگیر چند ماجرای عشقی بود. در 1927 از همسرش جدا شد و تا پایان عمر به جستوجوی بیقرار خود برای پذیرفته شدن ادامه داد. طولانیترین و گرمترین رابطه عشقیاش با اریک فروم روانکاو (1980ـ1900) بود، وقتی که این رابطه به پایان رسید او درهم شکست. برای درمان افسردگی و مشکلات روحی اش تحت روانکاوی قرار گرفت.در 1932 به عنوان مدیر وابسته انستیتوی روانکاوی شیکاگو به ایالات متحد آمریکا رفت. او ضمن اشتغال به طبابت خصوصی، در انستیتوی روانکاوی نیویورک به تدریس پرداخت، اما نارضایی فزاینده درباره نظریه سنتی فرویدی او را بر آن داشت تا از این گروه جدا شود. در طی این سال ها مقالههای زیادی درباره مسایل شخصیتی زنان نوشت که در آنها با برخی از مفاهیم فرویدی مخالفت کرد. هورنای سپس با همکاری عدهای از همکاران و شاگردان خود مؤسسهای به نام «مؤسسه روانکاوی هورنای» در نیویورک دایر نمود و تا هنگام مرگ در ریاست آن باقی ماند. این مؤسسه هم اکنون به وسیله شاگردان او اداره میشود.کارن هورنای سرانجام در در 4 دسامبر 1952 در نیویورک درگذشت.
آثاربرخی از آثار وی عبارتند از:– خودکاوی– عصبانیت های عصرما – تضادهای درونی ما
اندیشهکارن هورنای ارائه کننده ی نظریهای در زمینه روانرنجوری است که هنوز معتبر است. هورنای بر خلاف نظریه پردازان پیشین، این روان رنجوریها را به عنوان نوعی سازوکار انطباق میداند که بخش بزرگی از زندگی عادی است. او 10 روان رنجوری را تعیین نموده که از آن میان میتوان به نیاز به قدرت، نیاز به عاطفه، نیاز به حیثیت اجتماعی و نیاز به استقلال اشاره کرد. با وجودی که کارن هورنای از بیشتر نظریههای فروید پیروی کرده است امّا با نظرات او درباره روانشناسی زنان مخالف بود و آن را نادقیق و توهینآمیز میدانست. او در مقابل، مفهوم غبطه زایندگی را مطرح نمود و ادعا کرد که مردان به دلیل آن که نمیتوانند موجود دیگری را به دنیا آورند احساس نقص و کمبود میکنند. او قدرت فوقالعاده مردان در کارهای خلاقانه در رشتهها و زمینههای مختلف را به دلیل این احساس کمبود در آنان میداند. کارن هورنای سهم مهمی در انسانگرایی، خود-روانشناسی، خودکاوی و روانشناسی زنان داشته است. مخالفت او با نظریههای فروید در مورد زنان، علاقه بیشتری را نسبت به روانشناسی زنان به وجود آورد. کارن هورنای عقیده داشت که مردم میتوانند به صورت روان درمانگر خود عمل کنند. او بر نقش شخصی هر فرد در سلامت ذهنی خود تأکید داشت و مشوق خودکاوی و خودیاری بود.
کارن روانشناس آلمانی
– محیط اجتماعی و هیجانی کارن هورنای بر پویائی عوامل اجتماعی و محیطی موثر در تشکیل شخصیت تاکید کرده است. وی نظریه لیبیدوی فروید و اصرار وی بر نقش برجسته میل جنسی کودکانه را نمی پذیرد و در مقابل اصل اضطراب بنیادی Principe of Basic Anxiety را پیش می گشد. به عقیده وی سرچشمه بیم و احساس ناامنی کودک را در روابط او با والدین باید جست و جو کرد که به صورت غفلت بیش از اندازه، سلطه جویی، بی ثباتی و بی تفاوتی نسبت به کودک ظاهر می نماید. تخاصم و تعارض کودک از این اظطراب بنیادی مشق می شود.
– شخصیت وی برای سازش کودک با محیط سه جهت متفاوت را متصور می داند: 1. رفتن به سوی مردم (پذیرش درماندگی فردی و تلاش در جلب محبت دیگران) 2. حرکت بر ضد مردم (جنگ با محیط خودکه از آن متنفر است) 3. دور شدن از مردم (زندگی در انزوا و گزینش حالتی که نه تعلق خاطر به مردم است نه جنگ با آنها)
– خود Selfهورنای در نظریه خویش مفهوم خود یا خویشتن را مرکز قرار داده است که از سه جنبه می توان آن را مطالعه نمود:1. خود عملی Acutual Self (جمع تمامی تجارب فردی) 2. خود حقیقی Real Self (آن نیروی تام بی همتا و حس انسجام شخصیتی موجود در هر فرد)3. خود آرمانی Idealization Self (تصویر ذهنی شکوهمند از خود که ارتباط تنگاتنگی با مغهوم جاری و امروزی خود شیفتگی دارد و نشانه ای از نوروز neurosis است)
– درمان در زمینه درمان توجه هورنای بر خود و محیط معطوف است و موضوعات زیر منظور و مطلوب تحقیق های او در فرایند درمان است. – تحقق خود Self Realization – خود شکوفائیSelf Actualization – این جا و حالا hear – and – now پرداختن به مسائل زمان و مکان کنونی گرچه امروزه تاکید و تصریح او بر ارزشمندی تاثیر فرهنگی و «این جا و حالا» قبول عام یافته است، در زمان حیات او برای جوامع و محافل آنالیز روانی امری ناپذیرفتنی و دور از ذهن به نظر می رسید.
منابع:1. www.mosbateman.blogfa.com 2. www.ravan2.blogfa.com
اریک فروم
آخرین مطالب
سوالات آزمون دکتری ۱۳۹۹ – رشته تاریخ و گرایشهای آن
دین
ایمان یا بیایمانی؛ مکاتبات اومبرتو اکو و کاردینال مارتینی
فصلنامه کتابداری واطلاع رسانی
مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان
نحوه تهیه پرسشنامه
بررسی اثربخشی طرحواره درمانی بر اضطراب ، افسردگی و تکانشگری…
ششمین همایش بینالمللی روانشناسی مدرسه، مهر ۹۹
دانلود کتاب Against Plagiarism: A Guide for Editors and…
مجله پژوهش های فلسفی ـ کلامی
آشنایی با دیدگاه های روانشناختی کارن هورنای
(این گفتار، بخش کوتاهی است از کتاب «از رنج تا رهایی»، به همین قلم.)
۱. زندگینامه هورنای
خانم کارن هورنای (Karen Horney) روانشناس و روانکاو متولد ۱۸۸۵ آلمان است. او یکی از برجسته ترین روانشناسان معاصر با رویکرد روانکاوی تحلیلی ((Psychoanalysis است. هورنای یکی از شخصیت هایی است که دیدگاه ها و یافته هایش تأثیر گسترده ای بر روانشناسی و روانکاوی عصر ما گذاشته است. هورنای ابتدا شاگرد و دنباله روی مکتب روانکاوی فروید (فرویدیسم) بود ولی با تحقیقات و کارهای بعدی، کم کم راه خود را از او جدا کرد و تبدیل به یکی از منتقدان فروید شد. عمدۀ اختلافات هورنای با فروید در این بود که او با این دیدگاه استاد خود که به غریزه جنسی جایگاهی ریشه ای، در رشد روانی انسان می داد و سرکوب آن را علت اصلی مشکلات روانی می دانست مخالفت نمود. هورنای در عوض تاکید داشت که علت اصلی نابسامانی های روحی و رفتاری آدم ها، آزارهای محیطی و تعارضات تربیتی و فرهنگی است. خود کارن هورنای در کودکی از بی مهری خانواده بخصوص پدر خشن و کم توجه خود رنج فراوان برد و همین انگیزه ای قوی برای پا گذاشتن او به حیطه کاوش روان آدمی و رنج های نهفته در آن شد. کارن هورنای را (در کناار آلفرد آدلر، روانشناس اتریشی) بنیانگذار شیوه معروف به «نئوفرویدیسم» به شمار می آورند. هورنای در ۴۷ سالگی به امریکا مهاجرت کرد و فعالیت و پژوهش های روانکاوی خود را در آن کشور ادامه داد. او در نیویورک مکتب موسوم به “کارن هورنای” را تأسیس کرد که هنوز به فعالیت مشغول است. او در ۱۹۵۲ در ۷۷ سالگی در امریکا درگذشت.
۲. چکیدۀ نظریات هورنای
کارن روانشناس آلمانی
نظریات روانشناختی و تحلیلی خانم هورنای را می توان در چند اصل عمده خلاصه کرد.
اصل اول: هورنای معتقد است بر اثر آزارهای محیط، بخصوص در دوران کودکی، فرد به نوعی ترس نهادینه و پیوسته، نسبت به محیط و آدم ها دچار می شود. این ترس، نوعی اضطراب دائمی و پنهان است که این قابلیت را دارد که تا پایان عمر با شخص باقی بماند. شدت این ترس بستگی به شدت ناگواری ها و آزارهای محیط رشد فرد دارد (اعم از آزارهای لفظی و جسمانی) و در افراد مختلف، متفاوت است. هورنای نام این ترس را “اضطراب اساسی” می گذارد. علت این نامگذاری آنست که این اضطراب، اولا نخستین و ریشه ای ترین واکنش روان انسان در مقابل احساس خطر و تهدید است. ثانیا زمانی که این اضطراب در کنه روان انسان شکل گرفت، زیربنای پدیدۀ عصبیت را تشکیل می دهد و به تدریج، انواع رنج ها و اختلالات روحی و مکانیزم های دفاعی، جبرانی و تهاجمی بر آن استوار می گردد. هورنای به مجموع این اضطراب و مکانیزم های آن “عصبیت” نام می دهد. به عبارت دیگر “اضطراب اساسی” فونداسیونی است که کل ساختمان عصبیت با همۀ شاخ و برگ ها و نتایج و پیادمدهای آن بر آن استوار شده و رشد و گسترش می یابد.
اصل دوم: طبق نظریۀ هورنای، مرحلۀ بعد از تشکیل اضطراب اساسی، توسل به مکانیزم های مختلف دفاعی است که فرد از آن طریق سعی دارد وجود خود را از خطر و آسیب حفظ کند – این آسیب می تواد واقعی یا خیالی یا ترکیبی از هر دو باشد.
۳. تیپ های عصبی از نظر هورنای
خانم هورنای می گوید در یک دسته بندی کلی می توان مکانیزم های دفاعی انسان را به سه گروه “عزلت طلبی”، “پرخاشگری” و “مهرطلبی” تقسیم کرد.
الف. تیپ عزلت طلب: بر اثر آزار محیط، گروهی از افراد تصمیم می گیرند که برای در امان ماندن از آزار و اذیت، سعی کنند تماس خود را با آدم ها به حداقل برسانند. این تیپ، از بیم درگیر شدن با دیگران یا تعامل و داد و ستدهای اجتماعی که ممکن است چنین درگیری یا تنشی را در بر داشته باشد، سعی می کند تا حد امکان از محیط فاصله بگیرد و خود را در پیله امنی از تنهایی و عزلت طلبی فرو ببرد. این البته غیر از حالت عزلت طلبی یا درونگرایی ذاتی است که در هر انسانی ممکن است وجود داشته باشد. هورنای این گروه را “عزلت طلب” یا گوشه گیر می نامد.
ب. تیپ پرخاشگر: بعضی از افراد ترجیح می دهند که برای در امان ماندن از تهاجم دیگران، دست به پیشدستی بزنند و بجای دفاع، حمله کنند. سلاح این تیپ، تهاجم و پرخاش است. این گروه بوسیله تندخویی و ستیزه جویی، سعی دارند چهره ای قدرتمند و ترسناک از خود به همه نشان بدهند و به این ترتیب، در مقابل حمله و آزار دیگران سنگری از پرخاشگری پیرامون خود بسازند. یک مشخصه ی این شکل از رفتار آن است که پرخاشگری این افراد در اغلب موارد، بی مناسبت و بیش از حدِ لازم است. به همین دلیل اطرافیان قادر به درک علل رفتارهای آنان نیستند و غالبا ترجیح می دهند یا از آنان فاصله بگیرند یا رفتار ستیزه جویانۀ آنان را با خشم و مقابله به مثل تلافی کنند. آنها نمی دانند که پرخاشگری شخص ستیزه جو در حقیقت نوعی ترس با روکش جسارت است. به گفتۀ دیگر رفتار تهاجمی فرد پرخاشگر در حقیقت نوعی فرار رو به جلوست.
ج. تیپ مهرطلب: دستۀ سوم کسانی هستند که برای حفظ امنیت خود متوسل به مهربانی و محبت کردن به دیگران می شوند. این گروه که خود را از مبارزه و دفاع از حقوق خود ناتوان می بینند تصمیم می گیرند برای آنکه از شر مردم در امان باشند تا جای ممکن به آنها باج بدهند و با این کار محبوبیت و در نتیجه امنیت خود را تأمین کنند. محبت کردن این آدم ها (که می توان آنرا «محبت دفاعی» نامید) با مهربانی واقعی و اصیل، تفاوت اساسی دارد. یکی از این فرق ها آن است که محبت شخص مهرطلب، یک تاکتیک دفاعی و مراقبتی است که نه به سبب دوست داشتن طرف مقابل، بلکه از ترس آسیب و آزار اوست. دیگر اینکه مهرورزی شخص مهرطلب کمتر از روی صداقت است و بیشتر پوششی است برای ناتوانی و ترس از تهاجم. آدم های مهر طلب گاه در محبت کردن به دیگران تا حد اغراق آمیزی پیش می روند و غالبا هر قدر ترس آنها بیشتر باشد، محبت دفاعی آنها هم بیشتر و شدیدتر خواهد بود.
۴. چند نکته
در ارتباط با دسته بندی خانم هورنای باید چند نکته را دانست. اول اینکه چنانکه خود او توضیح می دهد تقسیم بندی او یک دسته بندی کلی و کم و بیش تقریبی است و هر فرد عصبی ممکن است کم و بیش در یک، دو یا هر سه گروه یاد شده قرار بگیرد ولی در هر شخص، غالبا یکی از این رفتارها پررنگ تر و مشهودتر است.
دوم اینکه هورنای می گوید آدم های عصبی، اغلب به تناسب موقعیت های مختلف، رفتارهای متفاوتی را از خود نشان می دهند به این معنی که مثلا شخص پرخاشگر اگر ببیند در جایی نیروی طرف مقابل بیش از حد، زیاد است و پرخاشگری جواب نمی دهد ممکن است سلاح خود را زمین بگذارد و بجای جنگ و تهاجم، به محبت کردن یا فرار و گوشه گیری متوسل شود و بالعکس. به همین ترتیب، فرد مهرطلب اگر در موقعیتی قرار بگیرد که «حریف» را ناتوان و زمینه را مساعد ببیند ممکن است از جلد یک فرد دلسوز و مهرورز بیرون بیاید و در عوض، رفتار خشن و پرخاشگرانه در پیش بگیرد.
نکتۀ آخر این که گرچه هورنای تصویر بسیار دقیق و گویایی از ساختمان عصبیت انسان ها ترسیم کرده است اما تعجبی ندارد که دیدگاه های او نیز مانند هر پژوهشگر دیگری مورد نقد و ایرادهای متعددی قرار گرفته است. یکی از این ایرادها آنست که گفته می شود دسته بندی هورنای بیش از حد، کلی و عمومی است و قادر به توضیح پیچیدگی های فراوان فردی در اشخاص مختلف نیست. از جمله آثار هورنای می توان به کتاب های “خودکاوی”، “تضادهای درونی ما” و “عصبیت و رشد آدمی” اشاره کرد که همگی به فارسی ترجمه شده و در بازار کتاب موجود است.
.
.
راه های ارتباط با نویسنده:
Email: [email protected]
Telegram: telegram.me/sasanhabibvand
.
.
باسلام وارادت آیا دوجلدکتابی که آقای حبیب وند بناداشتند درایران بچاپ برسانند چه شد باتشکر
سلام و سپاس فراوان از علاقه شما.
هر دو کتاب (“بندباز” و “از رنج تا رهایی”) در دست انتشار است و به محض انتشار، با کمک دوستان خوب صدانت، اعلام خواهم کرد.
با مهر بسیار
حبیب وند
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخشهای موردنیاز علامتگذاری شدهاند *
دیدگاه
نام *
ایمیل *
وب سایت
تمامی حقوق مادی و معنوی این وبسایت متعلق به صدانت می باشد.
جواب و پاسخ «کارن …» روانشناس آلمانی در حل جدول بازی جدولانه از سایت جوابگو دریافت کنید.
جواب : هورنای.
